Toshkent moliya instituti "menejmet" kafedrasi "menejment"

 

 

 

---

267 

 

 

4. Bozorni tadqiq qilish yo„nalishlari va sig„imini  

aniqlash metodikasi 

Kompaniyalar,  firmalar,  korxonalar  tovarlarini  samarali  sotish  imkonini,  uning 

kengayish  uchun  yangi  segmentlar,  sifatini  yaxshilash,  zaxiralar  va  yangi  tovarlar 

yaratishni,  iste‘molchilar  talabini  qondirish  va  yuqori  foyda  olishni  ko‗zlab,  bozorni 

marketing  nuqtai  nazaridan  o‗rganish  o‗z  oldiga  maqsad  qilib  qo‗yadilar.  Bu  maqsadni 

amalga  oshirish  uchun  chuqur  marketing  tadqiqotlari  amalga  oshiriladi.  Bozorni 

marketing  nuqtai  nazaridan  tadqiq  qilishning  vazifasi  ishlab  chiqarish  va  undan 

chiqadigan  tovarlarning  bozor  va  iste‘molchining  yuqori  talablariga  moslashtirishdan 

iborat. Bu narsa firmaning yuqori rentabelli, raqobatga bardoshli faoliyati asosida amalga 

oshishi kerak. Boshqarishning ma‘muriy-buyruqbozlik va tovarlarning markaziy ta‘minoti 

sharoitida bozorni o‗rganish mohiyati o‗z ma‘nosini yo‗qotadi. 

Erkin bozor munosabatlarining rivojlanishi bilan ishlab chiqaruvchilar keng bozor 

izlanishlari  orqali  o‗z  mahsulotlarini  sotishni  ta‘minlaydi,  uning  natijalaridan  ishlab 

chiqarish va sotish dasturi tuzishda asosiy manba sifatida foydalaniladi. Bozorni o‗rganish 

potensial  iste‘molchilar  ehtiyojlarini,  ularning  tovarlarga  bo‗lgan  talablarini,  talab 

motivini  aniqlashga  imkoniyat  beradi,  bu  narsalar  esa  korxonalar  ishlab  chiqarishni 

tashkil  etish  va  boshqarishda  katta  rol  o‗ynaydi.  Xaridorlarning  iste‘mol  qilish 

texnologiyasini,  ishlab  chiqaruvchi  tarmoqlarining  rivojlanish  tendensiyalarini  tahlil 

qilish,  kelajakdagi  ehtiyojni  prognozlash  va  bozorga  yangi  turdagi  mahsulot  taklif  qilish 

imkoniyatii  beradi.  Bu  tadbirlar  sotish  hajmini  ortishiga  va  bozorning  katta  ulushiga 

egalik qilishiga yordam beradi. 

Bozor  tadqiqotining  asosiy  usuli  -  bozorni  segmentlash  asosida  tizimli  tahlil 

qilishdir.  Marketing  qarorlarini  qabul  qilishda  kerakli  samara  va  istalgan  natijaga 

erishishda ahamiyatlidir. Bozorni o‗rganish natijasida ikki xil axborot olinadi: miqdoriy - 

bozor sig‗imi, bozorda firmaning ishi va uning raqobatchilari haqida va sifat xarakteridagi 

axborot - bozor strukturasi; sotilayotgan mahsulotning ehtiyojlarga, alohida iste‘molchilar 

o‗lchamlariga  mos  kelish  darajasi;  ularning  sifat,    turlariga  qo‗yiladigan  talablari; 

iste‘molchilar  foydalanadigan  moddiy  resurslar  haqida.  Tadqiqot  o‗rganish 

samaradorligini  ta‘minlash  bir  qator  tadbirlarni  amalga  oshirish:  talab  qilinadigan 

axborotlarni  aniqlashda  muhimligini  baholash;  axborot  yig‗ish  manbalarini  va  tahlil 

usullarini  tanlash;  axborotni  yig‗ish  va  tahlil  qilish,  takomillashtirish  yo‗llarini  izlash; 

izlanish va uning natijalarining samaradorligini nazorat qilishdan iborat bo‗ladi. 

Axborotlarning  ob‘ektivligi  va  aniqligi  marketing  samarador-ligini  aniqlaydi. 

SHuning  uchun  ham  mashhur  firmalar  barcha  mamlakat  va  bozorlarda  axborot  tizimlari 

tashkil  qilishadi.  Bu  o‗rinda  Yaponiya  firmasi  «Mitsubisi»ning  axborotlar  tarmog‗ini 

misol  qilsak,  u  14  ming  mutaxassisga  ega  bo‗lgan  120  dan  ortiq  chet  el  va  60  yapon 

idoralaridan iboratdir. 

Marketing  tamoyili  asosida  ishlovchi  etakchi  firmalarning  (kompa-niyalarning)  

tajribasi  shuni  ko‗rsatadi-ki,  tadqiqot - ishlarining sama-radorligi quyidagi yo‗nalishlar 

bo‗yicha olib borilganda oshadi: 



 

bozor sig‗imini aniqlash, bozor «ovqat» (ozig‗i) ini topish; 



 

xaridorlar amaliyotini, motivlarini, ularning hulq-atvorlarini tahlil qilish; 



 

sotishning umumiy holatlarini tahlil qilish va uni prognozlash; 



 

raqobatchilar strategiyasi va taktikasini o‗rganish; 



 

bozordagi raqobatning o‗zini tahlil qilish. 

---

268 

 

Bozor o‗lchamlapini aniqlash, firma o‗zining har bir tovari uchun bozorning aynan 

qaysi  qismini  egallaganligini  aniqlashga  yordam  beradi.  Bu  tovar  assortimenti  va  sotish 

dasturini  rejalashtirishda  qo‗l  keladi.  Amalga  oshirilgan  tadqiqotlar  shuni  ko‗rsatadiki, 

alohida  tovarlar  bozori  kuchsiz  raqobatning  mavjudligi  bilan  farqlanishi  mumkin.  Lekin 

bu narsa firma raqobatchilari faoliyatini o‗rganishni keragi yo‗q degani emasdir. 

Tadqiqotlar quyidagi hollarda zarurdir: 



 

mamlakat bozorida tovarlarni sotuvchi kompaniyalarni faoliyatini o‗rganish uchun; 



 

ishlab chiqarishni talabga ega bo‗lgan mahsulotni ishlab chiqarishga o‗zgartirish; 



 

yangi  mahsulot,  boshqarishning  yangi  metodlariga  o‗tish  bilan  raqobatchilar 

kurashining kuchayish ehtimoli uchun; 



 

tashqi bozordagi raqobatchilar faoliyatini tahlil qilish maqsadida. 

Marketing faoliyatining muhim ob‘ekti - firma uchun  yangi bozorlarni aniqlashdir. 

Alohida  tovarlar  va  tovar  guruhlari,  alohida  regionlar  va  mamlakatlar,  ichki  va  tashqi 

bozorlar,  kapital,  ish  kuchi,  kimmatbaho  qog‗ozlar,  xaridorlar  va  sotuvchilar  bozorlari 

mavjud.  Ular  ichidan  eng  muhimi  tashqi  va  ichki  bozorlardir.  Ichki  bozor-bir  mamlakat 

chegarasidagi  tovar  muomalasini  o‗z  ichiga  olsa,  tashqi  bozor-milliy  davlat  chegaralari 

ortidagi  tovar  muomalasi  yig‗indisidir.  Ichki  bozor  ishtirokchilari  mahalliy  va  chet  el 

firmalari, korxona va tashkilotlari bo‗lsa, tashqi bozor ishtirokchilari alohida mamlakatlar 

milliy  chegara-sidan  tashqariga  qiladigan  tovar  muomalasida  ishtirok  etadigan  korxona, 

firmalardir, ya‘ni bu bozor ma‘lum bir mamlakatga nisbatangina tashqi hisoblanadi. Ichki 

va  tashqi  bozorlarning  rivojlanish  darajasi  ular  kon‘-yukturasi  va  sig‗imiga  bog‗liq 

bo‗ladi. Ma‘lumki, kon‘yuktura bu - ma‘lum davrdagi vaqt darajasi sharoitidagi talab va 

taklif nisbatidir. 

Bozor  kon‘yukturasini  va  uning  istiqbollarini  etarlicha  hisobga  olmaslik, 

korxonalar  uchun  inqiroz,  zarar,  sinishga  olib  kelishi  mymkin.  Etarlicha  miqdordagi 

buyurtmaning  yo‗qligi  sababli  «Konkord»  dasturi  bo‗yicha  samolyot  ishlab  chiqarish 

to‗xtab  qoldi,  bundagi  ilmiy-izlanish,  tajriba-konstruktorlik  ishlari  uchun  2,5  mlrd. 

dollardan  ko‗p  mablag‗  sarflangan.  Bozor  kon‘yukturasi  bir-biri  bilan  uzviy  o‗zaro 

aloqadorlikda bo‗lgan va unga bir vaqtda ta‘sir qiluvchi iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, ilmiy-

texnik omillarga bog‗liq bo‗ladi, bu omillar kon‘yunkturani to‗ldirishi, kuchaytirishi yoki 

aksincha,  susaytirishi  mumkin.  Bozor  kon‘yunkturasiga  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan 

boshqarish,  ilmiy-texnika  taraqqiyoti,  kapital  va  ishlab  chiqarishning  markazlashuvi, 

inflyasiya, iqtisodning harbiylashuvi orqali ta‘sir o‗tkazish mumkin. 

Omillarning bir qismi doimiy emas, shuning uchun kon‘yukturaga epizodik ta‘sir 

o‗tkazadi. Bunday omillarga quyidagilar kiradi: 

-ijtimoiy  omillar,  jumladan,  ish  tashlash,  baykotlar,  tabiiy  ofatlar,  beqaror  siyosiy 

holatlar  va  boshqalar.  Ma‘lum  bozorlar  shartlari  va  hususiyatlariga  bog‗liq  ravishda 

kon‘yuktura  hosil  qiluvchi  omillar  soni  o‗zgaradi.  Ularning  kon‘yukturaga  o‗tkazadigan 

ta‘sir  kuchi  ham  o‗zgaruvchandir.  Birgina  omil  turli  xil  sharoitlar  va  vaqt  oralig‗ida 

ma‘lum bozorga va uning alohida sektorlariga turlicha ta‘sir qiladi.  

Mana shu sababdan kon‘yukturani o‗rganish faqatgina muhim va kerakli bo‗lmay, 

balki  murakkab  hamdir.  Bu  ish  turli  usullarda  o‗z  kuchlari  bilan  vositasi  ixtisoslashgan 

firma va tashkilotlar orqali amalga oshiriladi. Bu faoliyat natijalari mos keluvchi davrdagi 

kon‘yunktura  holati  sifatida  rasmiylashtiriladi.  Kon‘yuktura  holatining  kompleks 

tavsifnomasi  unda  o‗z  aksini  topadi,  asosiy  yo‗nalishlar,  prognoz  va  uning  rivojlanishi 

ta‘kidlanadi.  Kon‘yukturani  tadqiq  qilish  bozorning  tovar  bilan  to‗yinishi  iqtisodiy 

samaradorligini  hisoblash  bilan  yakunlanishi  kerak.  Bozorning  turidan  qat‘iy  nazar, 

iqtisodiy samaradorlik natijalar va xarajatlar nisbati bilan aniqlanadi. 

---

269 

 

Ichki  bozor  sig‗imini  hisoblashda  boshqa  omillar  ham  hisobga  olinadi:  to‗lov 

qobiliyatiga ega talab, yil boshidagi tovar zaxiralari qoldig‗i, tovarlar bozorining umuman 

(raqobatchilar  tovarlari  bilan  ham)  to‗yinganligi,  kishi  boshiga  o‗rtacha  iste‘mol, 

korxonalar, tashkilotlar ehtiyojlari. 

Milliy  iqtisodiyot  ayrim  tarmoqlarining  rivojlanish  tendensi-yalarini,  ularning 

texnik  va  texnologik  rivojlanish  darajasi  tashqi  firma  davlat  va  tadbirkorlar  tomonidan 

amalga oshiriladigan investitsiyalarini ham, shuningdek e‘tiborga olish kerak. Muammoni 

nisbatan keng, har tomonlama va kompleks o‗rganish kerak. 

Firma o‗z manfaatlaridan kelib chiqqan holda, o‗z tovarlarining bozordagi ulushini 

ortishiga  harakat  qilishi  kerak,  bu  narsa  shu  bozordagi  etakchilikka  erishishning  asosiy 

omilidir.  Lekin  bunda  bozordagi  ulushning  ortishi  bilan  korxonalar  ola-digan  foyda 

o‗rtasida  uzviy  aloqadorlik  qonuniyati  mavjud.  Bu  masalani  amalga  oshirish  uchun 

bahoning pasayishi, tovar sifati-ning ortishi, yangi tovarlarni ishlab chiqish va joriy qilish, 

rek-lamani kengaytirish va umuman firma «imidji»ni oshirishga yo‗naltirilgan marketing 

faoliyatini kuchaytirish kerak.