Toshkent moliya instituti "menejmet" kafedrasi "menejment"

 

 

 

---

263 

 

24- jadval 

AQSH firmalarida marketing tadqiqotlari doirasidagi faoliyatining alohida 

turlari (foizda) 

Tadqiqot turlari 

Shu  turdagi  tadqiqotlarini 

o‗tkazgan  iste‘mol  tovarlari 

ishlab  chiqaruvchi  kom-

paniyalar ulushi (144 dan) 

Shu  turdagi  tadqi-qotlarni 

o‗tkazgan  ishlab  chiqarish 

vositalari 

ishlab 

chi-

qaruvchi 

kompaniyalari 

ulushi (124) 

Qisqa muddatli istiqbollash (1yildan 

oshiq yilgacha) 

96 

94 

Uzoq, muddatli istiqbollash  

(1 yildan oshiq)  

96 

94 

Bozor potensialini aniqlash 

 

99 

99 

Sotishni tahlil qilish 

98 

99 

YAngi  mahsulotni  qabul  qilish  va 

uni potensiali 

89 

73 

Qadoqlashni o‗rganish 

91 

61 

Sotish kanallarini o‗rganish 

 

99 

83 

Sotish to‗lovlarini o‗rganish 

83 

73 

Turli xil tovarlarning hara-katini 

engillashtiruvchi tadbir-larni 

o‗rganish 

86 

67 

Baholarni tashkil qilishni tah-lil 

qilish 

91 

90 

Ekologiyani ta‘sirini tahlil qilish 

37 

35 

Reklama 

e‘lonlari 

samarador-

ligining tahlil qilish 

 

86 

67 

Avvalambor,  yangi  mahsulotlarni  yaratib  olmoq  lozim.  Keyin  yangi  tovarga 

xaridorlarning  munosabatini  o‗rganish  lozim.  Ya‘ni,  tovarning  foydalanishi  sifati 

qanchalik  darajada  iste‘molchi  talabiga  javob  berishi  aniqlanadi.  Bunday  tekshirish 

faqatgina  o‗z  mahsuloti  ustidangina  emas,  shu  bilan  birga  raqobatchi  firma  mahsuloti 

yuzasidan  ham  amalga  oshiriladi.  Xaridorning  mahsulot  ta‘mi,  xidi,  rangi,  o‗lchami, 

fasoni,  mustahkamligi,  foydalanishdagi  qulayligi  va  boshqa  iste‘mol  xususiyatlariga 

bo‗lgan munosabati maxsus ishlab chiqilgan metodika asosida tahlil qilinadi. Bir vaqtning 

o‗zida mahsulotning markasiga, nomiga va uning imidjiga bo‗lgan psixologik munosabat 

tadqiq  qilinadi  va  nihoyat,  qadoqlash  xususiyati,  konstruksiyasi,  tashqi  ko‗rinishi  bilan 

kishini jalb qilishi, qayta foydalanish imkoniyatlari baholanadi.  

Bularning 

barchasi 

hali 

bozorga 

chiqarilayotgan 

tovarning 

marketing 

konsepsiyasini yaratish uchun etarli axborotni bermaydi. 

Bozorni  tadqiq  qilish  -  marketing  tadqiqotlarining  ma‘lum  bir  qismidir,  xolos. 

Faqatgina  shartli  ravishdagina  ularni  marketing  tadqiqotlarining  asosi  deb  qabul  qilish 

---

264 

 

mumkin. Bozorni tadqiq qilish jarayonida quyidagilar aniqlanadi: 



 

bozorga  kiritilayotgan  yoki  unda  mavjud  bo‗lgan  mahsulotning  mumkin  bo‗lgan 

sotish miqdori; 



 

tovarning  iste‘mol  xususiyatidagi  va  boshqa  xarakteristikalarining  o‗zgarishi 

tendensiyasi; 



 

yoshi,  jinsi,  xududiy,  ijtimoiy,  oilasidagi  kishilar  soni,  o‗zini  tutishi,  daromad 

darajasi bo‗yicha iste‘molchilar guruhini aniqlash; 



 

assortimentni  rejalashtirishda,  sotish  va  reklamani  tashkil  qilishda  xaridorlarning 

istagini aniqlash; 



 

mahsulotning sotilishi miqdori, uning umumbozor sig‗imidagi ulushi (hududlar va 

segmentlar bo‗yicha ham); 

Ko‗rinib  turibdiki,  bozor  to‗g‗risidagi  ma‘lumotlar  miqdori  katta  va  turli 

xarakterga  ega.  SHuning  uchun  bozorni  tadqiq  qilishda  turli  bilim  sohalarining 

mutaxassislari  qatnashadilar  va  bu  tadqiqotlar  ancha  qimmatga  tushadi,  lekin  firmalar 

bozorni  iloji  boricha  tezroq  o‗zlashtirish  maqsadida  xarajatlardan  qochmaydilar,  chunki 

raqobatchilar bozorda yangi raqobatchi paydo bo‗lishini oldini olish uchun qarshi choralar 

ko‗radilar. SHuning ychyn tadqiqotlar jarayoni, ayniqsa, uning natijalari firma tomonidan 

sir saqlanadi. Bozorni tadqiq qilish natijalari olinganidan keyin va firma ularni marketing 

konsepsiyasini  asoslash  uchun  qabul  qilinganidan  so‗ng  tovarni  sinovli  sotishni  tashkil 

qilish  boshlanadi.  Bu  jarayonning  asosiy  vazifasi,  firmaning  bozordagi  samarali  o‗rnini 

aniqlovchi o‗ziga xos omillarning o‗zgarishidir. 

Iste‘mol  tovarlarini  bozorga  kiritishdagi  marketing  dasturining  asosiy  mo‗ljali, 

aholining  talabi,  didi  va  xarid  qobiliyati  hisoblanadi.  Mana  shular  asosida  bozor 

tadqiqotining  asosiy  unsurlari  aniqlanadi.  Iste‘molchilarning  talabi  to‗g‗risidagi 

axborotlarni  to‗plash  usullari  va  manbalari  rang-barangdir,  qayta  ishlash,  uzatish  va 

saqlash  ob‘ekti bo‗luvchi  ma‘lumotlar  -  axborot bo‗lib hisoblanadi. Talabni  o‗rganishda 

barcha  ma‘lumotlar  ham  axborot  bo‗lib  hisoblanmaydi.  Faqatgina  boshqarish  darajasida 

qarorlar  qabul  qilishda  ishlatiladigan  ma‘lumotlargina  axborot  hisoblanadi.  Axborot 

haqqoniy, to‗liq, uzluksiz, aniq va o‗z vaqtida bo‗lishi lozim. Xaqqoniylik talabiga javob 

berish uchun to‗plangan axborot, jarayonlar rivojini to‗g‗ri aks ettirishni va aloqalarning 

birlamchi  va  ichki  mohiyatini  ocha  olishi  kerak.  Masalan,  aholi  talabini  o‗zgarishini 

xarakterlovchi  katta  tovar  zaxiralari  to‗g‗risidagi  ma‘lumotlar  hali  axborot  bo‗lib 

hisoblanmaydi.  Sotib  olish  miqdori,  savdo  korxonalarida  u  tovarga  talabni  hisobga  olib 

jamg‗arilganligini  bilish  zarur.  Bundan  tashqari  axborot  uzluksiz,  o‗z  vaqtida  va  etarli 

miqdordagi ob‘ektlardan bo‗lishi kerak. 

Axborotlarning  foydalanishga  ma‘qulligi  qabul  qilinayotgan  qarorlar  xarakteriga 

bog‗liq.  Masalan,  ma‘lum  tovarga  talabning  oshishi  aniq.  Savdo  korxonasi  bu  tovarni 

ko‗proq  olishga  qaror  qilishi  mumkin.  Ammo,  bundan  oldin  sotib  olish  miqdorini 

qanchagacha oshishini aniqlash lozim. Bunda esa tovar zaxiralari aholi pul daromadlari va 

xarajatlari balansi asosida ishlab chiqiladi. 

Aholi  to‗g‗risidagi  asosiy  ma‘lumotlar  manbai  maxsus  aholining  ro‗yxatta  olish 

materiallari hisoblanadi. Savdo statistikasi mamlakat, alohida hududlar, alohida shaharlar 

va  shahar  tipidagi  qo‗rg‗onlar,  qishloq  joylarda  ta‘minlangan  talab  miqdori  to‗g‗risida 

davlat va kooperativ savdo tashkilotlarida alohida tovar guruhlari va umumiy tovarlarning 

sotilishi  zaxiralari  to‗g‗risida  ma‘lumotlarga  ega  bo‗ladi.  Bu  ko‗rsatkichlar  asosida 

mamlakat, alohida shahar va qishloq joylari uchun o‗rtacha bir kishiga to‗g‗ri keladigan 

savdo oboroti hisoblanadi. Iste‘molchilar talabi to‗g‗risidagi axborotlar manbai - statistik 

---

265 

 

hisobotlar,  oila byudjeti  statistikasi ma‘lumotlari, talabni o‗rganish maqsadida savdo va 

sanoat  korxonalari  tomonidan  o‗tkazilgan  maxsus  kuzatishlar  natijasi,  savdo  va  sanoat 

korxonalarining  buxgalteriya  va  operativ  ma‘lumotlari  hisoblanadi.  Aholi  talabini 

shakllantirish  jarayonini  o‗rganishda  tovar  ishlab  chiqarishni,  aholining  daromadi, 

aholining soni va tarkibi, jamg‗armalarni xarakterlovchi statistik hisobotlar talab qilinadi. 

Talabni  istiqbollashda  sanoat  statistikasi  hisobotlaridan,  xalq  iste‘mol  tovarlari  ishlab 

chiqarishning darajasi va sur‘ati natural ko‗rsatkichlari tanlanadi. 

Daromadlarni  xarakterlovchi  eng  muhim  ko‗rsatkichlar  jumlasiga  quyidagilar: 

aholi daromadi,  shu jumladan,  ishchi va  xizmatchilarning ish haqlari,  jamoa xo‗jaliklari 

mehnatkashlari  mehnat  haqi,  nafaqalar,  stipendiyalar,  pensiyalar,  shaxsiy  xo‗jaliklardan 

olinadigan  daromadlar,  ishchi  va  xizmatchilarning  oylik  ish  haqlari  darajasi  bo‗yicha 

taqsimlanishi hisoblanadi. 

Iste‘molchilar  talabi  to‗g‗risidagi  axborotlarning  muhim  manbai  savdodagi 

buxgalteriya  va  operativ  hisobining  ma‘lumotlaridir  (masalan,  ulgurji  savdo 

ko‗rsatkichlari,  ichki  guruxli  assortimentlar  bo‗yicha  tovarlarning  kelib  tushishi  va 

zaxiralarini  o‗z  ichiga  oluvchi  ulgurji  bozordagi  tovarlar  harakatining  miqdoriy  va 

summaviy  hisobi).  Is-te‘molchilar  to‗g‗risidagi  axborotlarning  maxsus  manbalaridan 

biror-tasi to‗liq va ishonchli tushuncha bermaydi. SHuning uchun barcha ma‘-lumotlardan 

kompleks  foydalanish  va  maxsus  kuzatish  materiallari  bilan  to‗ldirilishi  lozim.  Maxsus 

tuzatishlar o‗tkazish katta xarajatlar talab qilsada, hali ularning ishonchliligi yuqori emas. 

SHuning  uchun  mutaxassislar  axbo-rotlarni  boshqa  manbalardan  olish  mumkin  bo‗lgan 

hollardagina  kuzatishlar  olib  boradilar.  Talabni  o‗rganishda  asosiysi  yig‗ilgan 

ma‘lumotlar  miq-dori  emas,  balki  talab  rivojlanishi  tendensiyasini  xarakterlovchi  asosiy 

ko‗rsatkichlarni qamrab olish hisoblanadi.