225
Sotish tizimining yuqorida keltirilgan faoliyatlaridan tashqari:
1) to‘plash; 2) nav (sort)larga ajratish 3) tovarlarni joylashtirish; 4) tovarlarni
yaxshi saqlanishini va himoyalanishini ta‘minlash; 5)xaridor va sotuvchilar
o‘rtasida munosabatlarni tiklash, tijorat bitimlarini tuzish va h.k;6) mulkchilik
huquqini sotuvchidan xaridorga yetkazish; 7) tovarlarni konsentratsiyalash (jamlash
va tarqatish).
Zamonaviy bozor sharoitida marketingning tijorat nuqtai nazaridan ma‘nosi
juda kengdir. Ishlab chiqaruvchini ishlab chiqargan yoki ishlab chiqarishi mumkin
bo‘lgan mahsulotiga xaridorni topish bugungi kunda o‘z ma‘nosni yo‘qotdi.
Marketingni asosiy maqsadi – potensial xaridorlarning talabidan kelib chiqqan
holda, ishlab chiqaruvchiga qanday mahsulotni qancha miqdor va qanday narxda
ishlab chiqarish kerakligini asoslab berishdan iborat.
O‘zaro ta‘sir marketing konsepsiyasi – ishlab chiqarish jarayoniga marketing
tizimi ishtirokchilari(ishlab chiqaruvchi, taqsimlovchi, sotuvchi, iste‘molchi)ning
barchasini faol jalb etishdan iborat.
Marketing konsepsiyasini qabul qilib faoliyat olib borish, firmaning
ko‘zlangan maqsadiga yetishish usullarini o‘zgartiradi. Sotuv funksiyalarini
miqyoslari kengayib boradi. Bozor talablariga qarab ish tutgan firmalarnig maqomi
va sotuv apparatini ahamiyati oshib boradi. Sotish tarmog‘i oz ichiga quyidagi
subyektlarni olishi mumkin: ishlab chiqaruvchi firmani taqsimlovchi organlari,
sotuv (tijoratchi) vositachilar; tijoratchi hamkorlar. Tijoratchi hamkorlar bo‘lib,
iqtisodiy va yuridik hujjatdan mustaqil bo‘lgan ulgurji va chakana savdo
korxonalari bo‘lishi mumkin.Bu korxonalar ishlab chiqaruvchi firmalardan
mustaqil ravishda taqsimlash va sotish siyosatini hamda tegishli chora-tadbirlarni
ishlab chiqadilar. Ishlab chiqaruvchi firmani sotuv bo‘limlarida bunday
mustaqillikka ega emas. Sotuv bo‘yicha hamkorlar(agentlar, ekspeditorlar,
maklerlar) huquqiy mustaqil bo‘lib, ular qo‘llab-quvvatlovchi funksiyani
bajaradilar.Ishlab chiqaruvchi firmani sotuv bilan shug‘ullanuvchi bo‘lim va
tashkilotlarni ishtirok etishiga qarab, tijoratchi vositachilar va tijoratchi
hamkorlarning birgalikda faoliyat olib borishiga qarab sotish tarmoqlari sodda va
murakkab bo‘lishi mumkin. Sotish tarmog‘ini shartnomaviy va kommunkativ
aloqalariga qarab ikki tushuncha: sotuv kanali va sotuv yo‘li muhim hisoblanadi.
Sotuv tizimida ichki va tashqi bo‘lim tashkilot o‘rtasidagi faoliyatni uzviy
bo‘g‘liqligini nazorat qilishi, faoliyatni to‘g‘ri rejalashtirishi, muvofiqlashtirishi
juda muhumdir.
Sotuv bo‘limi marketing xizmatchilari bilan uzviy bog‘liqlikda faoliyat
ko‘rsatib, xaridorlar- mijozlar haqida bilim, axborot, ma‘lumotlarga ega bo‘ladilar
va alohida segmentlar talablarini bilish biznes kommunikatsiyasi samarasini
oshiradi. Firma faoliyatida sotish jarayonini yaxshi tashkil etilganligi yoki uni qayta
tashkil etish kerakligi juda muhim bo‘lib, firma faoliyatini boshqarish strukturasini
bo‘g‘ini bo‘lib hisoblanadi. Sotuv bo‘limi rahbarlari foydasi, shu munosabat bilan
bir oz cheklanadi.Operativ majburiyatlar ham bo‘lsada, lekin sotuv xizmatini
strategik vazifalari ularni bajarilishi va nazorati ular zimmasida turadi. Tijoratchi,
226
komissionerlarni mehnat jarayoni ulardan qattiq intizom va javobgarlikni talab
etadi, o‘z -o‘zini nazorat grafigiga rioya qilish va h.k.
Tashkiliy intizom quyidagi tamoyillarga asoslanishi lozim:
Vakolatlarni
uzatilishi
–mehnat
texnologiyasini
murakkablashuvi,
ixtisoslashuvi, rivojlanishi, ba‘zi funksiyalar boshqa xodimlarga uzatilishini talab
etadi;
Vazifalarni tavsiflanishi – majburiyatlar doirasida vazifalarni guruhlash, bir
turdagi lavozimda ishlayotganlar turli ishlarni bajarishi va turli majburiyatlar
doirasida ega bo‘lishi mumkin;
Nazorat qilishni iyerarxik cheklanganligi, bo‘yso‘nuvchi xodimlar faoliyatini
tekshirishni asoslash.
Sotuv bo‘limlari xodimlarning u yoki bu ulgurji sotib oluvchi firmalar
faoliyati bilan ta‘sir munosabatlari model asosida tuzilishi mumkin.
Sotuv bo‘yicha agent -sotuvchi firma, xaridor firma va agent xaridor bevosita
bog‘liqlikda faoliyat olib boradi. Bunday o‘zaro ta‘sir modellarini tuzish va tahlil
qilish sotuvchi raqobatchilar xaridor firmalar bilan munosabatlarga kirishganda
juda samarali.
Sotuv jarayonini rejalashtirish vaqt va makonda barcha vazifalarni o‘z vaqtida
bajarish uchun xodimlar o‘rtasida to‘g‘ri taqsimlash bilan bevosita bog‘liq.
Sotuvni rejalashtirishning asosiy elementlari bo‘lib quyidagilar hisoblanadi:
umumxo‘jalik va bozor konyunkturasi bo‘yicha istiqbolli ko‘rsatkichlarnibelgilash,
firma sotuv hajmini tahliliytayyorlash, sotuvni moliyaviy smetasini ishlab chiqish,
savdo kommunikatsiyalarini tashkil qilish, tijorat faoliyati hisobotini tayyorlash,
sotuv dinamikasini tahlil qilish, sotuv bo‘limlari xodimlarining faoliyatini rejalash
va baholash, sotuv xizmati faoliyati tashqi buyurtmachilar va firmalar bilan
muvofiqlashtirish va h.k.
Bozor konyunkturasi istiqboli marketing tadqiqotlari bo‘limi orqali amalga
oshirilib, ma‘lum turdagi tovarning bozordagi holati, unga bo‘lgan talab uning
dinamikasiga asoslanishi kerak. Iqtisodiy konyunkturaning asosiy ko‘rsatkichlari,
narx-navo (tovar bahosi), talab hajmi, sotuv hajmi va boshqalardir. Konyunktura
istiqboli qisqa muddatli(3-12 oy),o‘rta muddatli(1-5 yil) va uzoq muddatli (5-20
yil) bo‘lishi mumkin.
Sotuvning moliyaviy smetasi har bir tovar bo‘yicha alohida hujjatbo‘lib, unda
sotuv hajmi, savdo xarajatlari va sotuvdan tushgan foyda ko‘rsatiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
