Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

761998 йил 26 июлда 17-07/86-сон билан тасдикланган “Молиявий хисоботни тайёрлаш ва
такдим этиш учун концептуал асос” хдмда “Х,исо
6
сиёсати ва молиявий х,исобот”да Узбекистон
Республикаси Молия вазирлигида 1998 йил 26 июлда 17-07/85-сон билан тасдикланган
%
л
Узбекистон Республикасининг Бухгалтерия х,исоби миллий стандарти (1-сон БХМС)
588

---

to'lash va boshqa majburiyatlaridir yoxud muayyan xatti-harakatdan 
tiyilib turish majburiyatidir, kreditor esa qarzdordan o 'z majburiy atlarini 
bajarishini talab qilishga haqlidir.
Aktivlar - subyekt nazorat qiladigan, kelgusida ulardan daromad 
olish maqsadida avvalgi faoliyat natijasida olingan iqtisodiy resurslardir.
Demak yuqoridagi ta’rif va tasniflashdan quyidagi bog'lanishni 
berib o'tish mumkin:
Xususiy kapital (XK) = Aktivlar (A) - Majburiyatlar (M)
Buxgalteriya balansidagi xususiy kapitalning miqdori aktivlar 
qiymatini va majburiyatlami baholashga bog'liqdir.
Xususiy kapital ustav fondidan (ustav kapitalidan), qo'shilgan, 
zaxira kapitalidan va taqsimlanmagan foydadan tarkib topadi. Zarur 
hollarda ustav, qo'shilgan zaxira kapitali tahliliy jihatidan hisobga 
olinadi.
Ustav fo n d i (ustav kapitali)
ta ’sis hujjatlarida belgilangan 
hissalaming (pulda ifodalangan holdagi) yig'indisini aks ettiradi. Ustav 
fondiga (ustav kapitaliga) hissalar shaklida kiritiladigan moddiy va 
nomoddiy aktivlar ta’sischilar (ishtirokchilar) o'rtasidagi kelishuvga 
ko'ra baholanadi, qonunda nazarda tutilgan hollarda esa, baholovchi 
tashkilot tomonidan baholanishi kerak.
Q o‘shilgan kapital
aksiyalarrti 
nominal 
qiymatidan 
baland 
narxlarda 
dastlabki 
sotishdan 
olinadigan emissiya 
daromadini,
shuningdek, ekvivalenti chet el valyutasida ifodalangan ustav fondini 
(ustav kapitalini) shakllantirish jarayonida yuzaga keladigan kurs farqini 
aks ettiradi.
Zaxira kapitali
uzoq muddatli aktivlami qayta baholashda hosil 
bo'ladigan inflyatsiya zaxiralarini, 
qonun hujjatlarida va ta’sis 
hujjatlarida nazarda tutilgan miqdorlarda sof foydadan ajratmalami, 
shuningdek, tekinga olingan mol-mulkning qiymatini aks ettiradi.
589

---

Taqsimlanmagan 
fo yd a
foydaning 
jamg'arilayotganligini 
ifodalaydi va mulkdorlarning qaroriga binoan ustav fondiga (ustav
77
kapitaliga) qo^hilishi mumkin .
Mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar, korxonalarda ustav kapitali 
(fondi) miqdori mazkur korxona tashkil boiganda tasdiqlangan ta’sis 
hujjatlarida ko4rsatilgan miqdorga teng boiadi. Uning miqdori yil 
davomida o'zgarmaydi.
Xususiy 
kapital 
tahlilining 
maqsadi 
xususiy 
kapitalni 
shakllantirishning asosiy manbalarini o ‘rganish va ulardan foydalanish 
samaradorligini oshirish imokniyatlarini aniqlashdan iborat.
Xususiy kapital tahlilining asosiy vazifalari:
- tahlil uchun zarur b o ig a n axborotlar bazasini (ustav kapitalini 
ko‘paytirish, undan foydalanish, tasarruf etish bilan b o g iiq b o ig an
axborotlar to ‘plamini) shakllantirish;
- qonun hujjatlari va xo‘jalik yurituvchi subyektning ustavida 
belgilangan normalariga amal etilishini baholash;
- xususiy kapital va uning tarkibiy, dinamik o'zgarishlariga baho 
berish;
- xususiy kapitaldan samarali foydalanish darajasini oiganish;
- xususiy kapital samaradorligini oshirishning imkoniyatlarini 
aniqlash va y o ig a qo'yish.
Xususiy kapital tahlilini olib borishda axborot manbalariga 
“Buxgalteriya balansi” va “Xususiy kapital to‘gtrisida”gi hisobot 
shakllari kiradi.
Buxgalteriya balansida xususiy kapital va uning tarkibiy birliklari 
haqidagi m aium otlar hisobot davri boshiga va oxiriga haqiqiy, tan 
olingan qiymati bo‘yicha aks ettiriladi.
Buxgalteriya balansida o‘z sarmoyasi va ulami oshkor qilish 
xo‘jalik yurituvchi subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda 
moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan
77 w