Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

Debitor va kreditor qarzdorlikning aylanuvchanlik
koeffitsiyentlari va aylanish davri ko‘rsatkichlarini tahlili
Ko‘rsatkichIar
0 ‘tgan yil
Hisobot yili
Farqi
(+,-)
0 ‘sish
sur’ati.
%
Debitorlar, 
jami 
(satr 
220+240+250+ 
260+270+280+290+300+ 
310)
459 586 597 468 253 903 8 667 306
101.9
shundan: muddati o ‘tgan
61 242 836
24 341 057 36 901 77 
9
39.3
Joriy majburiyatlar, jami 
(satr 
610 
+630+640+650+660+670 
+680+690+700+710+720 
+730+740+750+760)
654 802 314 674 942 829
20 140 
515
103.1
shu 
jumladan: 
joriy 
kreditorlik qarzlari (satr
610+630+650+670 +680 
+690+700+710+720+760
)
623 266 697 651 211 265
27 276 
076
104.5
shundan: muddati o'tgan 
joriy kreditorlik qarzlari
26 935 189
18 671 676
-8 263 
513
69.2
Sotishdan sof tushum
2 799 935 
534
2 938 333 , 
638
138 398 
104
104.9
Debitorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti
6.09
6.27
0.18
102.9
Shundan: muddati o‘tgan 
debitorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti
45.88
122.41
76.53
271.1
Debitorlik 
qarzlarining 
aylanish davri
59.11
57.41
1.70
96.6
Shundan: muddati o ‘tgan 
debitorlik 
qarzlarining 
aylanish davri
7.8
2.9
-4.9
37.1
Kreditorlik 
qarzlari 
aylanish koeffitsiyenti
4.49
4.51
0.02
100.4
455

---

Shundan: muddati o4gan 
kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish koeffitsiyenti
107.65
163.22
55.57
152.3
Kreditorlik 
majburiyatlarining 
aylanish davri
80.1
79.8
-0.3
98.8
Shundan: muddati o4gan 
kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish davri
3.3
2.2
-1.1
66.6
Debitorlik va kreditorlik 
qarzlarining 
aylanish 
koeffitsiyentlarining 
bogMiqligi (nisbati)
1.35
1.39
0.04
102.9
Korxonada debitorlik majburiyatlarining aylanuvchanligi o ‘tgan 
yilga nisbatan 0.18 ga ortgan. Aylanish davri 1.70 kunga tezlashgan. 
Kreditorlik majburiyatlarining aylanish koeffitsiyenti esa 0.02 ga ortgan. 
Aylanish davriyligi esa 0.3 kunga tezlashgan. Muddati o4gan debitorlik 
majburiyatlarini undirish, muddati o‘tgan kreditorlik majburiyatlarini 
qoplash imkoniyatlari korxonada to4a mavjud.
8,5. Debitorlik va kreditorlik qarzlarini kamaytirish bo‘yicha
boshqaruv qarorlarini qabul qilish mexanizmlari
Qarz majburiyatlarini boshqarish ishida tizimli yondashuv zarur. 
Boshqaruvni to ‘g ‘ri y o ig a qo‘yishda qarzdorlik mavjudligiga, uning 
miqdoriga va paydo b o ig an sanasiga, qarzlami undirish muddatlarini 
belgilashga, ulami so'ndirish usullarini tanlashga alohida ahamiyat 
qaratish lozim. Bunda, ko‘proq qarzdor bilan muzokara olib borish 
yo'lini tanlash maqsadga muvofiqdir. Masalani uzil-kesil hal qilish 
imkoni bo'lmasa qonunda belgilangan boshqa choralami ko‘rishga 
kirishish lozim.
Debitorlik qarzlarini undirish oson jarayon emas. Bu uzoq vaqtni, 
qo'shimcha tashkiliy va moliyaviy xarajatlami talab qiladi hamda doim 
bir necha biznes tuzilmalar manfaatlari to ‘qnashuvi bilan bogMiq
456

---

bo‘ladi. Bu albatta boshqaruvchidan uddaburonlik, shijoat va jiddiylikni 
talab etadi. Shu bilan birga qarzdorlikni hal etishda qonunchilik 
normalari bo'yicha barcha bosqichlardan o4ish ham doimo ijobiy 
natijalarga olib kelavermaydi.
Korxonalarda muddatida 
undirilmagan 
va 
undirish 
imkoni 
bo'lmagan debitorlik, 
kreditorlik 
qarzlarini 
hisobdan chiqarish, 
so'ndirish quyidagi usullarda amalga oshiriladi.
Birinchi usul: debitorlik qarzi umidsiz boigan, payti kelganda uni 
to'g'ridan-to'g'ri korxonaning zarariga hisobdan chiqariladi.
Sud qaroriga binoan majburiyatlaming tugatilishi, qarzdoming 
bankrotligi, tugatilishi yoki vafot etishi oqibatida yoxud da’vo qilish 
muddati o ‘tishi oqibatida uzish mumkin bo'lmagan qarz umidsiz deb 
e ’tirof etiladi.44 Bunday qarz hisobdan chiqarilishi kerak.
Qarzdorlikning umumiy da’vo muddati uch yil. Ularni hisobdan 
chiqarish rahbaming qarori bilan amalga oshiriladi va buyruq bilan 
rasmiylashtiriladi.
“Xarajatlar tarkibi to‘g 4risida”gi nizomga muvofiq da’vo bildirish 
muddati o 4tgan debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko4rilgan 
zararlar boshqa operatsion xarajatlar sifatida korxonaning davr 
xarajatlari tarkibiga kiradi.
Debitorlik qarzini hisobdan chiqarishning ikkinchi usuli - bu 
dargumon qarzlar bo'yicha zaxira tashkil etishdir. Bunda belgilangan 
muddatda qoplanmagan va tegishli kafolatlar bilan ta’minlanmagan 
debitorlik qarzi dargumon qarz sifatida tan olinadi.
Korxonaning yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblari 
bo4yicha dargumon qarzlari summasiga zaxira tashkil qilinadi.45
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, har qanday usulda ham zararga 
hisobdan chiqarilgan qarz hisobdan chiqarilgan paytdan boshlab besh yil 
mobaynida qarzdoming mulkiy holati o 4zgargan taqdirda qarzni undirish 
imkoniyatini kuzatish uchun balansdan tashqari schyotida turishi zarur.