Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

8.4. 
Qarzdorlik dinamikasining natijaviy va samaradorlik
ko‘rsatkichlari biian qiyosiy tahlili (qarzlarning aylanuvchanligi va
qoplanuvchanligi tahlili)
Foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan iqtisodiy qarorlar, 
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning debitorlik va kreditorlik qarzlarini 
to6g ‘ri boshqarish orqali pul mablag‘lari va pul ekvivalentlarini hosil 
qilish qobiliyatiga, uning muddati va aniqligiga baho berishni talab 
etadi.
Xo'jalik yurituvchi subyektning debitorlik va kreditorlik qarzlari 
yuzasidan sodir bo‘lgan o ‘zgarishlami chuqur tahiil qilish, davr 
mobaynida ulaming hajmi, muddati, so'ndirilishi, aylanuvchanligi 
bo‘yicha real holatni o ‘rganishni talab etadi.
Qarzdorlik korxonaning moliyaviy holatini 
baholashda eng 
murakkab masala hisoblanadi. Negaki, uning hal etilishi doimo ham 
korxonaning o4z ixtiyorida emas. Ayniqsa, debitorlik majburiyatlari va 
ulaming undirilishi, muddatlarga amal qilinishi, qarzdorlik bo'yicha 
yuzaga'keladigan qo'shimcha majburiyatlaming paydo bo'lishi korxona 
rahbariyatining sa’y-harakatlari bilangina amalga oshadigan oddiygina 
jarayon emas. O 'z navbatida debitorlik majburiyatlaridagi holat 
korxonaning qarshi tomon oldidagi, kreditorlik qarzlarining ham 
toManishiga, ulaming tizimli algoritmiga ta’sir etadi. Negaki, debitorlik 
va kreditorlik qarzlari bu faoliyatning ikki qirrasi ulaming bittasidagi 
buzilish ikkinchisiga, ikkinchisidagi buzilish birinchisiga ta’sir qiladi. 
0 ‘z navbatida bitta korxonada qarzdorlikning hal etilishi, tarmoq va 
bo‘g ‘inda, yakunida mamlakatdagi to'lov intizomiga ham ta’sir etadi.
Qarzdorlikni so'ndirish albatta pul mablag'lari va ularning 
ekvivalentlari yordamida amalga oshiriladi. Korxonada pul va pul
453

---

ekvivalentlarining asosiy oqimi bu operatsion faoliyatda kuzatiladi. 0 4z 
navbatida majburiyatlarning ham asosiy qismi ushbu faoliyat yuzasidan 
kelib chiqadi. Shu sababli, korxona rahbarlari doimo pul va pul 
ekvivalentlarini qisqa muddatli majburiyatlarni qoplashga tegishli 
qismini ushlab turishga harakat qiladilar. 0 4z navbatida ularning faoliyat 
va qarzdorlikdan ortiqcha qismini ushlab turish ham korxona uchun 
maqbul hisoblanmaydi. Negaki, bu aktivlaming oborotdan chetlanishiga 
sabab boMadi. Ortiqcha pul mablag4larini ularning ekvivalentlariga 
investitsiya qilish bu pul mablag4larini boshqarish bo‘lib hisoblanadi.
Pul ekvivalentlari deganda ko'pincha qisqa muddatli moliyaviy 
qo'yilmalar ham nazarda tutiladi. Moliyaviy qo'yilmalaming qisqa 
muddatli shakli pul ekvivalenti deb tan olinishi uchun, u belgilangan 
summadagi pul mablag4iga oson aylantiriladigan va qiymatidagi 
o 4zgarishlar riski sezilarsiz darajada bo4lishi lozim.
Qarzdorlikning dinamikasi uning yillar bo'yicha o 4zgarishlariga 
baho berishni ifoda etadi. Bu qarzdorlikning retrospektiv tahlili 
hisoblanib, kelajakdagi prognozlarini belgilash uchun ham zarur 
hisoblanadi. Qarzdorlikni muddat bo'yicha o'rganishda ularning 
muddati o 4tgan majburiyatlar sifatida foyda va zararlarga olib borilishiga 
muhim ahamiyat qaratish lozim. Qarzlami foyda va zararlarga olib 
borish ularning to4la nazorat qatoridan chiqarilishini anglatmaydi. 
So4ndirilgan qarzlar albatta balansdan tashqari hisobvaraqlarida 5 yilga 
qadar saqlanishi lozim.
Debitorlik majburiyatlarini qiymat ifodasida o'rganish doimo ham 
korxona moliyaviy ahvoli haqida aniq xulosalar chiqarish uchun yetarli 
bo4lmaydi. Shu sababli, bu jarayonlarni samaradorlik va natijaviylik 
ko4rsatkichlari bilan uzviy bog‘liqlikdagi nisbiy ifodalariga ham baho 
beriladi. Bunday ko'rsatkichlar sifatida debitorlik va kreditorlik 
qarzlarining aylanuvchanlik koeffitsiyentlari o 4rganiladi va tahlil 
qilinadi.
Debitor va kreditor qarzdorlikni o'rganishda aylanuvchanlikning 
ikki jihatiga muhim ahamiyat qaratiladi.
Aylanuvchanlik koeffitsiyentlari va ularning o4zgarishiga;
454

---

Aylanuvchanlik davri va ulaming o ‘zgarishiga.