Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

367

---

6.6. M o liy a v iy b a r q a r o r lik n i d in a m ik ta h lili
Balans va moliyaviy natijalar to‘g‘risidagi hisobotning tahlilida 
xo‘jalik yurituvchi subyektning rivojlanishi va moliyaviy barqarorligini 
dinamik baholashga alohida ahamiyat qaratiladi.
Dinamik 
baholash 
ko'rsatkichlami yillar 
kesimida 
davriy
o ‘rganishni xarakterlaydi. Korxonalarda investitsion loyihalaming
samaradorligi 
va qoplanish davriyligini, korxonaning istiqboldagi
rivojlanishida 
strategiyalarni 
belgilashda 
dinamik 
o'zgarishlami
o 4rganish g ‘oyatda muhimdir.
Moliyaviy barqarorlikning mutlaq ifodalarini dinamik tahlili
Ko6rsat
kichlar
Yillar
0 ‘zgarishi (+,-)
2014 y.
2015 y.
2016 y.
2017
У*
2017 y.
2014y.
ga
nisbata
n
2017 y.
2015y.ga
nisbatan
2017 y.
2016 y.ga
nisbatan
Sof aktivlar
6 2953 
44 335
6 4675 
12 422
7 745 
794 
466
10 1
24
233
076
3 828 8 
88 741
3 656 
720 654
2 378 43 
5 610
0 ‘z aylanma 
m ablagiari 
naqdligi
1 1042 
47 158
1 2146 
71 838
2 201 
552 66 
7
9
835
046
265
8 7307 
99 107
8 620 
374 427
7 633 
493 598
Zaxira va 
xarajatlaming 
jami 
mablag‘lar 
hisobiga 
manbalani 
shi
168 25 
4 689
-122
854
241
-288 
315 79 
9
-11
957
467
080
12 125 
721 
769
12 08032 
1 321
11 669 1 
51 281
Zaxira va 
xarajatlar 
ning o ‘z
125
564
238
145
234
589
15 930 
987
3
465
498
3 339 
933 
831
3 320 63 
480
3 449 
567 082
368

---

mab lag‘lari 
va uzoq 
muddatli qarz 
mablagMari 
hisobiga 
manbalani 
shi
069
*
5. Zaxira va 
xarajatlami 
o ‘z 
mablagMari 
hisobiga 
manbalani 
shi
144
523
422
156
463
542
30 675 
203
355
4245
48
210 
901 12 
6
198 961 
006
325 0493 
45
Korxonaning oxirgi 4 yillik natijalari 
bo'yicha zaxira va 
xarajatlaming o ‘z mablagMari manbasi va qarz mablagMari hisobiga 
moliyalashtirish holatida bir xil holat kuzatilgan. 0 ‘z aylanma 
mablagMarini naqdligi va uni zaxira xarajatlarini moliyalashtirishdagi 
holatidan boshqa barcha shartlarda korxonaning moliyalashtirish 
manbalari ijobiyligiga erishilgan.
Moliyaviy barqarorlikning nisbiy ifodalarini dinamik tahlili
Moliyaviy
b a rq a o rlik
k o ‘rsatk ich lari
A niqlanishi
Y illar
O^zgarishi (+,-)
2014 2015 2016
201
7
2017 y. 
2014y.
ga
nisbat
an
2017 yj 
2015 
У-ga
nisbat
an
2017y. 
2016y.
ga
nisbat
an
1. 
Avtonomiya 
(moliyaviy 
mustaqillik) 
koeffitsiyenti (Ka) 
Normal darajasi: 
0,5 
va 
undan 
yuqori 
(optimal darajasi: 
0,6-
0,7)
Xususiy 
kapital / 
Aktivlar
0,512 0,524 0.586
0.41
7
-0,95 -0,107 -0.169
2. 
Uzoq 
muddatli 
moliyaviy mustaqillik 
koeffitsiyenti
( 0 ‘z
mablagMari
manbasi+Uzo
0,865 0,912 0,941
0,92
3
0,058 0,011 0,018
369

---

(Kummm)
Normal darajasi: 0,9 
Kritik darajasi: 0,75
q muddatli 
majburiyatlar) 
/ Aktivlar
3. Moliyaviy qaramlik 
koeffitsiyenti (Kmq) 
Optimal darajasi: 0,5
Majburiyatlar / 
Aktivlar
0,422 0,408 0,413
0,58
2
0,160
0,174
0,169
4. 
O lz 
aylanma 
mablagMari 
bilan 
ta’minlanganlik 
koeffitsiyenti 
(Ko‘amn)
Normal darajasi: 0,1 
va undan yuqori
( 0 ‘z 
mablag4ari 
manbasi -
Uzoq muddatli 
aktivlar) / 
Joriy aktivlar
-
-
-
-
-
—
-
5. 
Kapitallashuv 
koeffitsiyenti (Kk)
1 dan yuqori bo‘lishi 
uning qarz kapitaliga 
qaramligini bildiradi.
Majburiyatlar 
I
0 ‘z 
mablag‘lari 
manbasi
0,665 0,670 0.703
1.39
7
0,732
0,670
0.694
6. 
Moliyalashtirish 
koeffitsiyenti (Km). 
Qancha kichik bo‘lsa 
qaramlik kuchayadi
0 ‘z 
mablag ia ri 
manbasi / 
Qarz kapitali
1,31
1,45
1,65
10,8
2
9,51
9,37
9,17
Korxonada avtonomiya koeffitsiyentining yillar kesimida 2014- 
2016-yillarda o'sishi, 2017-yilda pasayish tendensiyasi kuzatilgan. Uzoq 
muddatli moliyaviy mustaqillik koeffitsiyenti, uzoq muddatli moliyaviy 
mustaqillik darajasida barcha yillar bo‘yicha o‘sish kuzatilgan. 
Moliyaviy qaramlik koeffitsiyenti majburiyatlarning aktivlarga nisbati 
darajasida ham o ‘sish kuzatilgan. Bu albatta salbiy holat deb baholanishi 
ham mumkin. Ya’ni majburiyatlarning jami kapital tarkibidagi salmog‘i 
o'tgan yillarga nisbatan keskin ortib ketmoqda. 0 ‘z va qarz mablagMari 
o'rtasidagi nisbat 2017-yilda eng yuqori natijani qayd etgan, quyi natija 
2014-yilda kuzatilgan,
6.7. Korxonaning moliyaviy barqarorligini mustahkamlash bo‘yicha
ichki imkoniyatlarni aniqlash va yo‘Iga qo‘yish chora-tadbirlarini
belgilash
Raqobatdosh 
iqtisodiyotda 
moliyaviy 
barqarorlik 
korxona 
yashovchanligini ta’minlashning bosh omili hisoblanadi.
370

---

Moliyaviy barqarorlikni o'stirishning muhim omillari sifatida 
aktivlami moliyalashtirish manbalaridagi nisbatni to ‘g‘ri tanlash, uni 
o'stirib borish, moliyalashtirish samaradorligi, to io v g a qobillik, 
likvidlikni, ish va bozor aktivligini o'stirish choralarini ko‘rish 
hisoblanadi.
Aktivlaming va foydaning o ‘sishida toMovga qobillikni ta’minlash 
masalasi moliyaviy barqarorlikda markaziy o ‘rinda turadi. Shu sababli, 
aktivlaming - tushumning - foydaning o ‘sishiga, ulaming o ‘sishidagi 
uzviy bog'liqlik va aloqadorlikka alohida ahamiyat qaratiladi.
Aktivlaming optimal darajasi va tarkibini shakllantirish, ulami 
moliyalashtirishning maqbul yechimiga chiqish, aktivlardan samarali 
foydalanish va faoliyat natijaviyligini to‘g ‘ri baholashga moliyaviy 
barqarorlikni ta’minlashda muhim e ’tibor qaratiladi.
Moliyaviy barqarorlikka ega boim aslik juda ko‘p muammolar va 
tahlikalar 
paydo 
qiladi. 
Bu 
tahlikalar 
moliyaviy 
ahvolning 
nobarqarorligiga, iqtisodiy nochorlikka, raqobatdoshlikning tushib 
ketishiga olib keladi.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlashning tashkiliy, texnik, iqtisodiy 
va moliyaviy imkoniyatlariga muhim ahamiyat qaratish lozim.
Iqtisodiy va moliyaviy imkoniyatlar juda murakkab jarayonlar 
tizimini tadqiq etishni talab etadi. Bunda ayniqsa moliyalashtirish 
imkoniyatlariga 
alohida 
ahamiyat 
qaratish 
lozim. 
Korxonaning 
yashovchanlik darajasini o'stirishda moliyaviy imkoniyatlar birinchi 
o‘rinda turadi. Ulaming yechimi esa iqtisodiy hodisa va jarayonlar, 
ulaming samarasida va natijasida paydo boiadi. Shu sababli, birinchi 
navbatda resurslaming muqobil tarkiblanishiga, ulardan samarali 
foydalanishga, faoliyat natijaviyligiga tahlilda alohida urg‘u beriladi.
Shu bilan birga moliyaviy ahvol va uning kelajakda o'zgarishlari 
haqidagi m a’lumotlar bazasi bilan nafaqat korxona boshqaruvchi 
xodimlarini, balki tashqi subyektlar (sheriklar, mol yetkazib beruvchilar, 
xaridorlar va axborot foydalanuvchilaming keng doirasini ham) 
axborotlar bilan ta’minlash masalasiga alohida ahamiyat berish zarur.
371

---

Moliyaviy holat, barqarorlik bo'yicha salbiy holatlar immunitetni 
shakllantirish oson kechadigan jarayon emas.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash faqat korxonadagi holat 
bilangina o cnglanadigan holat emas. Buning uchun albatta tashqi 
omillar, makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlashning muhim omillari 
ham korxonada ijobiy natijaviylikni ta’minlashga yordam berishi lozim.
Moliyaviy barqarorlikni o'stirish yuzasidan nimalar qilish lozim:
Birinchidan, balansning chuqur tarkibiy o ‘zgarishlarini amalga 
oshirish lozim. Bunda asosiy e ’tibomi moliyalashtirish manbalarida o ‘z 
mablagMari manbasi, xususiy kapital hajmini o4stirishga, uning jami 
moliyaviy salohiyatdagi salmogMni imkon darajasida oshirishga asosiy 
e ’tibomi qaratish lozim. Buning yagona yechimiga dastlabki kapitalni 
o ‘stirish, 
uning 
ishchanligi, 
natijaviyligini 
ta’minlash 
asosida 
erishiladigan qo‘shilgan kapital, rezerv kapitali va foydani o‘stirish 
hisobigagina erishiladi.
Ikkinchidan 
moliyaviy 
barqarorlikni 
o cstirishning 
muhim 
imkoniyatlari zaxira va xarajatlami optimallashtirish, ulaming ishlab 
chiqarish va faoliyat uchun zaruriy qismini shakllantirish, turib 
qolishlarga, ortiqcha normalarda saqlanishiga y o ‘l qo‘ymaslik kiradi.
Moliyaviy imkoniyatlami o^tirishda kreditorlar bilan aloqalaming 
yaxshi yoMga qo‘yi!ganligi ham muhim o ‘rin tutadi.
Moliyaviy barqarorlikning balans moddalari orqali baholashda 
mutlaq moliyaviy barqarorlik, normal moliyaviy barqaror, nobarqaror, 
kriziz holatidagi moliyaviy ahvolni darajasiga, korxonaning bir holatdan 
ikkinchi holatga o ‘tishini tarkibiy jihatdan chuqur tadqiq etish va aniq 
yechimlarga imkon beruvchi xulosalarini shakllantirish menejerlar 
doimiy e ’tiborida boMishi lozim.
Moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda yana bir muhim jihat 
debitorlik 
va 
kreditorlik 
majburiyatlarini 
oqilona 
boshqarish 
imkoniyatlariga qaratilmogci lozim. Ularning aylanuvchanligi va 
aylanish davrini davriy o ‘rganish asosida moliyaviy imkoniyatlari hisob- 
kitob qilinishi zarur.
372

---

O ‘zbekiston tem ir yoMlari A J ning jam langan buxgalteriya
balansi
K o‘rsatkichlar
2017-2018yy.
AKTIV
01.01.201
7y
01.04.201
7y
01.07.201
7У
01.10.201
7y_
01.01.201
8 y
1. Uzoq muddatli 
aktivlar
10 219 
731 945
11 151 
959 813
11 195 
178 476
11 
778 032 
823
12 593 
199 960
Asosiy 
vositalar
boshlang‘ich
qiymati
10 527 
417 487
11 341 
824 771
13 056 
620 251
13 
186 532 
286
14 773 
593 626
Asosiy 
vositalar 
eskirish qiymati
3 423 
307 367
3 788
793 507
3 945 
211 086
4 125 679 
858
4 320 658 
666
Asosiy 
vositalar 
qoldiq qiymati
7 104 
110 120
7 553 
031 264
9 111 
409 165
9 060 852 
428
10 452
934 960
Nomoddiy 
aktivlar 
qoldiq 
qiymati
417 151
335 519
526 894
435 179
345 379
Kapital
qo4yilmalar
2 834 711 
892
3 308 810 
890
1 783 170 
063
2 396 325 
565
1 572 602 
311
Boshqa 
uzoq 
muddatli aktivlar
280 
492 782
289 
782 140
300 
072 354
320 419 
651
567 317 
310
2. Joriy aktivlar
2 978 372 
713
3 522 490 
664
4 234 880 
927
10 
571 776 
648
11 683 
693 105
Ishlab 
chiqarish 
zaxiralari
819 530 
511
761 929
334
807 974 
274
805 958 
807
1 047 437
972
Kelgusi 
davr 
xarajatlari
1 366 
091 169
1 926 
260 257
2 439 
824 162
8 466 493 
743
8 441 062 
224
Pul mablag4 lari
171 917
383
167 990 
329
198 395 
625
199 248 
750
468 669 
767
Boshqa 
joriy 
aktivlar
117 
495 315
114 
011 429
118
290 042
112 380 
694
160 480 
738
Debitorlar, jami
503 338 
335
552 299 
315
670 396 
824
987 694 
654
1 566 042 
404
Shujumladan:
Xaridor 
va 
buyurtmachilar 
bilan 
hisob-
163 
855 350
162 
134 584
179
194017
304 669 
491
268 038 
094
373

---

kitoblar
Byudjetga 
a vans 
to‘lovlari
7 740 384 6 510 004 8 801 153 5 388 750 5 252 951
Aktiv 
bo'yicha 
jami