Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova

i
6.4. Korxonaning o‘z aylanma mablag‘lari bilan ta’minlanganligi
tahlili
Aylanma mablag‘lar bilan ta’minlanganlik, ishlab chiqarishni 
tashkil etish va uzluksiz faoliyatni yoMga qo‘yish, moliyaviy 
barqarorlikni 
ta’minlash, 
moliyaviy 
ahvolni 
yaxshilashning, 
raqobatdoshlik va uni o ‘stirishning zamriy sharti hisoblanadi.
Aylanma 
mablag'lar 
bilan 
ta ’minlanganlik
deganda joriy 
faoliyatning o ‘z mablag‘lari hisobiga moliyalashtirish holati tushuniladi. 
Agar moliyalashtirishga o ‘z mablag‘lari yetarli boMmasa, u holda 
majburiyatlar, qarzga olingan mablag‘lar hisobiga ehtiyoj ta’minlanadi. 
Lekin bu holat faoliyat natijaviyligining asosiy qismini qarz beruvchilar 
tomonidan olib qo‘yi!ishiga olib keladi. Shu bilan birga, globallashgan 
va kuchli raqobatga asoslangan iqtisodiyotda aktivlarni, faoliyatni 
moliyalashtirishning mazmuni tubdan o'zgarganligini ham qayd etib 
o ‘tish lozim. Negaki, faqat o ‘z mablag‘lari hisobigagina bugungi 
iqtisodiyotni rivojlantirishni tasavvur qilib bo‘lmaydi. Shu bilan birga 
qarz munosabatlaridagi imtiyozli shartlar, imkoniyatlar tufayli firma va 
kompaniyalar, tadbirkorlik subyektlari har qachongidan ham qarz 
kapitaliga ko‘proq zaruriyat sezmoqdalar. Bugungi kunda faqat o ‘z 
m ablagiari hisobigagina moliyalashtirilgan bironta korxonani uchratish 
qiyin.
Aktivlar buxgalteriya balansida qayd etilgan tartib bo‘yicha uzoq 
muddatli va joriy aktivlarga bo‘linadi. Aktivlarni moliyalashtirish 
manbalarini ham yagona tarkibga ko‘ra o ‘z va qarz mablagMariga 
ajratish mumkin. 0 ‘z mablag‘lari bu xo‘jalik yurituvchi subyektning 
faqat o‘zigagina tegishli bo‘lgan mablag6lar manbasini (ustav, rezerv, 
q o ‘shilgan kapital, taqsimlanmagan foyda va boshqa o‘zlik mablag6lari)
358

---

ifoda etsa, qarz mablag'lari uzoq va qisqa muddatli (Joriy) majburiyatlar 
hisobiga aktivlami moliyalashtirishni xarakterlaydi.
Majburiyatlaming uzoq muddatli aktivlarga yo'naltirilgan qismi 
uzoq muddatli (bir yildan ortiq muddatga) majburiyatlar sifatida, 
zaxiralarga 
yo‘naltirilganda 
(bir 
yilga 
qadar) 
qisqa 
muddatli 
majburiyatlar sifatida tarkiblanadi.
Aylanma 
aktivlar 
qatoriga 
tovar-moddiy 
zaxiralar 
hamda 
tugallanmagan ishlab chiqarish va kelgusi davr xarajatlari kiritiladi.
Birinchi guruhga asosiy qismini tovar-moddiy zaxiralaming aktiv 
qismi bo4lgan ishlab chiqarish zaxiralari kiritiladi.
Ikkinchi guruh albatta korxonaning yoki tarmoqning, ishlab 
chiqarish 
va 
ta’minotning, 
faoliyat 
va 
texnologiyalarning 
xususiyatlaridan kelib chiqqan aylanma aktivlar qiymati orqali 
shakllanadi.
Tahlilda asosiy e ’tibor: pul fondlarining tashkil etilishi va 
ishlatilishiga; aylanma mablag'lardan foydalanish darajasiga; aylanma 
mablag'lardan samarali va optimal foydalanish darajasiga; tejamkorlikni 
ta’minlashdagi imkoniyatlami aniqlashga; iqtisod qilish hisobiga 
foydani o'stirishning aniq yechimlariga qaratiladi.
Asosiy maqsadi - aylanma mablagMardan samarali foydalanishda 
yo‘l qo'yilayotgan kamchiliklami aniqlash, ularni oldini olish, 
moliyaviy holatni yaxshilash yuzasidan tegishli imkoniyatlami aniqlash
i
va y o ig a qo4yishdan iborat.
Tahlilda aylanma mablag'larni me’yorlash masalasiga muhim 
ahamiyat beriladi. Me’yorlashtiriladigan va me’yorlashtirilmaydigan 
aylanma 
aktivlar 
ulaming 
ishlab 
chiqarishdagi 
va 
texnologik 
jarayonlardagi xususiyatlaridan kelib chiqqan holda belgilanadi.
Ishlab chiqarish zaxiralari, tovarlar, tayyor mahsulotlaming ombor 
qoldiqlari me’yorlashtiriladigan aylanma aktivlar qatoriga kiritiladi. 
Qolgan joriy aktivlar me’yorlashtirilmaydigan aylanma aktivlar 
hisoblanadi.
Aylanma 
mablag‘lar 
samaradorligini 
baholashda 
ularning 
aylanuvchanlik koeffitsiyentlariga va aylanish davriga baho beriladi.
359

---

Aylanuvchanlikni oshirish va aylanish davrini qisqartirish aylanma 
aktivlar intensiv foydalanuvchanlik darajasini ifoda etadi.
Aylanma m ablagiar naqdligini baholashda sof aktivlar qiymatiga 
muhim ahamiyat qaratiladi.
Sof aktivlar 
deganda 
xo'jalik 
yurituvchi 
subyektning o ‘z 
mablag‘lari bilan ta ’minlangan uzoq muddatli va joriy aktivlaming 
qiymati, y a ’ni xo‘jalik yurituvchi subyektning qarz majburiyatlaridan
32
ozod bo‘lgan mol-mulk qiymati tushuniladi .
Sof aktivlar qiymatini aniqlash formulasi quyidagi bogManishda 
bo‘ladi: