Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Sof foyda va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar

Natijaviy ko‘rsatkichlar	Ta’sir omillari
1.Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foyda	Sotilgan mahsulot bahosining o‘zgarishi
	Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta’rif bahosining o‘zgarishi hisobiga
	Sotilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi
	Sotilgan mahsulot tarkibining o‘zgarishining sotishdan tushumga ta’siri hisobiga
	Bir so‘mlik mahsulotga xarajat summasining o‘zgarishi hisobiga
	Sotilgan mahsulot tarkibiy o‘zgarishlarining tannarxga ta’siri hisobiga
	+,-
2.Asosiy faoliyatning foydasi	Sotish xarajatlari
	Ma’muriy xarajatlar
	Boshqa operatsion xarajatlar
	Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari
	Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari
	+,-
Umumxo‘jalik faoliyatidan foydaning	Moliyaviy faoliyatdan daromadlar
	Moliyaviy faoliyatdan xarajatlar
	+,-
Soliq to‘loviga qadar foyda	Favqulodda daromadlar
	Favqulodda xarajatlar
	+,-
Sof foyda	Foydadan soliq
	Foydadan boshqa majburiy to‘lovlar
	-
Sof foydaning taqsimoti	Ishlab chiqarishni rivojlantirish va kengaytirishga (jamg‘arish)
	Rezerv (zaxira) fondini shakllantirishga (jamg‘arish)
	Dividendlarga (iste’mol)
	Ustav kapitalini oshirishga (qonunda belgilangan tartiblarda)
	=
Taqsimlanmagan foyda	Jamlangan, umumlashgan holda to‘planadi.

Sof foyda va uning omilli tahlili

Ta’sir omillari	Aniqlash formulasi	Ta’sir darajasi	Izoh
Sotishdan yalpi foydaning umumiy o‘zgarishi	∆ R = R1 – R0	1 131 910 666
Sotilgan mahsulot bahosining o‘zgarishi	∆R1 = ∑ q1p1- ∑ q1 p0	328 676 988
Xomashyo, materiallar, energiya sarflari ta’rif bahosining o‘zgarishi hisobiga	∑ q1pk- ∑ q1 p1	-488 289 775
Sotilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi	K1 =  ∑ q1s0/∑q0 s0, K1*R0 -P0	178 891 297
Sotilgan mahsulot tarkibining o‘zgarishini sotishdan tushumga ta’siri hisobiga	R0*K2 K2=(∑ q1p0/∑ q0po-∑ q1s0/∑ q0s0 )	1 874 444 428
Bir so‘mlik mahsulotga xarajat summasining o‘zgarishi hisobiga	∑ q1s0-∑ q1sk	-390 618 967
Sotilgan mahsulot tarkibiy o‘zgarishlarining tannarxga ta’siri hisobiga	∑ q0s0*K1-∑ q0s0	-371 193 305
Davr xarajatlari, jami shu jumladan:	∆DX=DX1-DX0	-184 442 245
Sotish xarajatlari	Sc1- Sc0	-
Ma’muriy xarajatlar	Sm1- Sm0	-
Boshqa operatsion xarajatlar	So1- So0	-43 324 026
Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari	St1- St0	-
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari	Pb1- Pb0	-
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari)	∆ Af= Af 1- Af 0	960 792 447
Moliyaviy faoliyatning daromadlari, jami shu jumladan:	∆ Mfd	237 677 082
Dividendlar shaklidagi daromadlar	D1-D0	-
Foizlar shaklidagi daromadlar	Fd1-Fd0	-
Moliyaviy ijaradan daromadlar	MId1-MId0	-
Valyuta kursi farqidan daromadlar	VKd1- VKd0	-
Moliyaviy faoliyatning boshqa daromadlari	MBd1-MBd0	-
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlar, jami shu jumladan:	∆ Mfx	-674 407 750
Foizlar shaklidagi xarajatlar	Fx1-Fx0	-
Moliyaviy ijara bo‘yicha foizlar shaklidagi xarajatlar	MIx1-MIx0	-
Valyuta kursi farqidan zararlar	VKx1- VKx0	-
Moliyaviy faoliyat bo‘yicha boshqa xarajatlar	MBx1-MBx0	-
Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari)	∆ Uxfn= Uxfn1- Uxfn0	524 061 779
Favquloddagi foyda va zararlar		-
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230)	∆ Fn= Fn1 – Fn0	524 061 779
Foyda solig‘i	∆ Fs= Fs1 – Fs0	-14 426 214
Foydadan boshqa soliqlar va majburiy to‘lovlar	∆ Fbs= Fbs1 – Fbs0	-43 290 888
Sof foyda	SF1-SF0	466 344 677

Sof foyda o‘tgan yilga nisbatan 466 344 677 ming so‘mga ortgan‚ bu o‘zgarishlar quyidagi ijobiy va salbiy omillar ta’sirida bo‘lgan.

Ijobiy omillar qatoriga: sotilgan mahsulot bahosining o‘zgarishi (328 676 988 ming so‘m), sotilgan mahsulot hajmining o‘zgarishi (178 891 297 ming so‘m), sotilgan mahsulot tarkibining o‘zgarishi (1 874 444 428 ming so‘m), moliyaviy faoliyatdan daromadlarning o‘zgarishi (237 677 082 ming so‘m)ni;

Salbiy omillar qatoriga: xomashyo, materiallar, energiya sarflari bahosining o‘zgarishi (-488 289 775 ming so‘m), bir so‘mlik mahsulotga xarajat summasining o‘zgarishi (-390 618 967 ming so‘m), sotilgan mahsulotlar tarkibiy o‘zgarishlarining tannarxga ta’siri tufayli (-371 193 305 ming so‘mga), davr xarajatlari hisobiga (-184 442 245 ming so‘m), moliyaviy faoliyat bo‘yicha xarajatlarning ortishi hisobiga (-674 407 750 ming so‘m), foydadan soliq, foydadan boshqa soliqlar va to‘lovlarning o‘zgarishi hisobiga (14 426 214 ming so‘m hamda 43 290 888 ming so‘m) to‘g‘ri kelgan.

9.16. Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularga ta’sir etuvchi omillar tahlili

Korxona faoliyati va mahsulotlari raqobatdoshligini ta’minlashning eng muhim tayanchi bu uning rentabellik darajasidir. Rentabellik – nemis tilidangi “rentabel”⁶⁶ daromadlik, foydalilik degan ma’noni anglatadi.

Uning iqtisodiy mazmunini moddiy, mehnat va moliyaviy resurslardan‚ shuningdek, tabiiy resurslardan foydalanish samaradorligi ifoda etadi.

Rentabellikning bir nechta guruhi aktivlar, ishlab chiqarish, sotuv va kapital rentabelligi guruhi tarkiblanadi. Har bitta guruhga bir necha ko‘rsatkichlar tizimi kiritiladi. Lekin baholashda, omilli tahlil etishda ularning har bittasi alohida hisob-kitob qilinadi va baholanadi.

Rentabellikning asosiy ko‘rsatkichlari:

• 
  Aktivlar rentabelligi (ROA Return On Assets) = Sof foyda / Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Sotuv rentabelligi = Mahsulot (ish va xizmat)lar sotishning yalpi foydasi / Sotishdan sof tushum;
  
• 
  Operatsion faoliyat rentabelligi (ROS Return On Sales) = Operatsion foyda / Sotishdan sof tushum;
  
• 
  Xususiy kapital rentabelligi (ROE Return On Equity) = Sof foyda / Xususiy kapital.
  

Qo‘shimcha ko‘rsatkichlari:

• 
  Asosiy vositalar rentabelligi = Sof foyda / Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Xodimlar rentabelligi (ROL) = Sof foyda / Xodimlarga xarajatlar (mehnat haqi fondi va xodimlarga boshqa xarajatlar);
  
• 
  Aktivlarning bazaviy foydalilik koeffitsiyenti (Basic earning power) – Soliq to‘loviga qadar foyda / Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati (BEP = EBITDA / Aktivlar o‘rtacha yillik qiymati;
  
• 
  Investitsiyalangan kapital rentabelligi (ROIC) – Operatsion foyda / O‘z mablag‘lari manbasi va uzoq muddatli qarz kapitali (ROIC = EBIT × (100% - Foyda solig‘i stavkasi) / investitsiyalangan kapital.
  

Ayrim hollarda qarz kapitali to‘liq olinadi. ROIC = (EBIT × (100% - Foyda solig‘i stavkasi) – Qarz kapitali bo‘yicha foizlar summasi) / (Xususiy kapital + Qarz kapitali);

• 
  Jalb qilingan kapital rentabelligi = Sof foyda / (O‘z mablag‘lari manbasi + uzoq muddatli qarz mablag‘lari) (ROCE);
  
• 
  Jami aktivlar rentabelligi (ROTA) = Soliq to‘loviga qadar foyda / Jami aktivlar;
  
• 
  Biznes aktivlari rentabelligi (ROBA) = Sof foyda / Biznes aktivlari;
  
• 
  Sof aktivlar rentabelligi (RONA) = Soliq to‘loviga qadar foyda / Sof aktivlar;
  
• 
  Ishlab chiqarish rentabelligi = Sof foyda / (Asosiy vositalar + Aylanma aktivlar);
  
• 
  Marja rentabelligi (Profitability of the margin) – Sotilgan mahsulot bahosi - Sotilgan mahsulot tannarxi / Sotilgan mahsulot tannarxi;
  
• 
  Va boshqa ko‘rsatkichlar.
  

Rentabellikda samaradorlik ko‘rsatkichlarining: yalpi tushum, xarajat, aktiv, kapitalning har bir so‘miga to‘g‘ri keladigan natijaviylik ko‘rsatkichlari: yalpi foyda, operatsion foyda, soliq to‘loviga qadar foyda, sof foyda ko‘rsatkichlarini aniqlanadi.
Korxona rentabelligi tahlili

Ko‘rsatkichlar nomi	O‘tgan yil	Hisobot yili	Farqi, (+,-)	O‘sishi, %
A	2	3	4	5
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum (satr 010)	3 362 225 550	5 180 801 340	1 818 575 790	154.0
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi (satr 020)	2 474 622 038	3 191 287 162	716 665 124	128.9
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr 010-020)	887 603 512	1 989 514 178	1 131 910 666	224.2
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090)	454 607 646	1 415 400 093	960 792 447	3.12
Umumxo‘jalik faoliyatining foydasi (zarari) (satr 100+110-170)	564 672 426	1 088 734 205	524 061 779	192.9
Foyda solig‘ini to‘lagunga qadar foyda (zarar) (satr 220+/-230)	564 672 426	1 088 734 205	524 061 779	192.9
Hisobot davrining sof foydasi (zarari) (satr 240-250-260)	507 693 607	974 038 284	466 344 677	192.1
Aktivlarninng o‘rtacha yillik qiymati	13 198 104 658	24 276 893 065	11 078 788 407	183.9
Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	2 978 372 713	11 683 693 105	8 705 320 392	392.3
Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	10 219 731 945	12 593 199 960	2 373 468 015	123.2
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati	7 104 110 120	10 452 934 960	3 348 824 840	147.1
Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymati	819 530 511	1 047 437 972	227 907 461	127.8
O‘z mablag‘larining o‘rtacha yillik qiymati	7 745 794 466	10 124 233 076	2 378 438 610	130.7
Qarz kapitalining o‘rtacha yillik qiymati	5 452 310 192	14 152 659 989	8 700 349 797	256.0
Investitsiyalangan kapitalning o‘rtacha yillik qiymati	614 384 306	828 202 670	213 818 364	135.0
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar	895 236 214	1 218 850 312	323 614 098	136.1
Aktivlarning rentabelligi, %	3.8	4.0	0.2	105.2
Joriy aktivlarning rentabelligi, %	17.0	8.3	-8.7	48.8
Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi, %	4.9	7.7	2.8	157.1
Asosiy vositalarning rentabelligi, %	7.1	9.3	2.2	131.0
Aylanma aktivlarning rentabelligi, %	61.9	93.0	31.1	150.2
O‘z mablag‘larining rentabelligi, %	6.5	9.6	3.1	147.6
Qarz kapitalining rentabelligi, %	9.2	6.8	-2.4	73.9
Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi, %	82.5	117.6	35.1	142.5
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi, %	56.6	79.9	23.3	141.1
Sotuv rentabelligi, %	26.3	38.4	12.1	146.0
Ishlab chiqarish rentabelligi, %	35.8	62.3	26.5	174.0
Asosiy faoliyat rentabelligi, %	13.5	27.3	13.8	202.2

Korxonada rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning o‘zgarishini o‘tgan yilga nisbatan ijobiy baholash mumkin. Jumladan aktivlarning rentabelligi 0.2 %ga, uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi 2.8 %ga, asosiy vositalar rentabelligi 2.2 %ga, ishlab chiqarish zaxiralari rentabelligi 31.1 %ga, o‘z mablag‘lari rentabelligi 3.1 %ga sotuv rentabelligi 12.1 %ga, ishlab chiqarish rentabelligi 26.5 %ga, asosiy faoliyat rentabelligi 13.8 %ga ortgan.

Aniqlanayotgan rentabellik ko‘rsatkichining ta’sir birliklari faoliyat samaradorligi va natijaviyligiga olib keluvchi tashkiliy, texnik, iqtisodiy, mehnatni tashkil etish, marketing, menejment va innovatsion yangiliklarga oid omillarning ta’sirida o‘zgaruvchan va aniq hisob-kitob qilinadigan ko‘rsatkichlarda jamlanuvchi ko‘rsatkichlar tizimi orqali baholanadi.

Ularni rentabellik turlariga muvofiq quyidagi ta’sir birliklarini tarkiblash mumkin.

Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning ta’sir birliklari

Rentabellik ko‘rsatkichlari	Ta’sir birliklari
Aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Joriy aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Asosiy vositalarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Aylanma aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘z mablag‘larining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	O‘z mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
Qarz kapitalining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Qarz kapitali o‘rtacha yillik summasining o‘zgarishi
Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Investitsiyalangan kapital summasining o‘zgarishi
Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlarning o‘zgarishi
Sotuv rentabelligi	Sotishdan yalpi foyda o‘zgarishi	Sotishdan sof tushum o‘zgarishi
Ishlab chiqarish rentabelligi	Sof foyda o‘zgarishi	Asosiy va aylanma kapital o‘zgarishi

Omillar ta’siri rentabellikni aniqlash formulasining murakkabligidan kelib chiqib oddiy va murakkab matematik modellari asosida hisob-kitob qilinadi. An’anaviy usullar sifatida ko‘pincha zanjirli bog‘lanish usulidan keng foydalaniladi.

Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tahlili (zanjirli usul)

Yillar	Rentabellik ko‘rsatkichlari va ularning darajasi	Ta’sir birliklari va ta’sir darajasi
	Aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	3.8	3.5	-3,3
Hisobot yili	4.0
Farqi (+;-)	0.2	7.3-3.8	4,0-7,3
	Joriy aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Joriy aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	17.0	32,2	-40,9
Hisobot yili	8.3
Farqi (+;-)	-8.7	49,2-17,0	8,3-49,2
	Uzoq muddatli aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Uzoq muddatli aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	4.9	4,6	-1,8
Hisobot yili	7.7
Farqi (+;-)	2.8	9,5-4,9	7,7-9,5
	Asosiy vositalarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	7.1	20,6	-18,4
Hisobot yili	9.3
Farqi (+;-)	2.2	27,7-7,1	9,3-27,7
	Aylanma aktivlarning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Aylanma aktivlarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	61.9	57,0	-25,9
Hisobot yili	93.0
Farqi (+;-)	31.1	118,9-61,9	93,0-118,9
	O‘z mablag‘larining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	O‘z mablag‘lari o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi
O‘tgan yil	6.5	6,0	-2,9
Hisobot yili	9.6
Farqi (+;-)	3.1	12,5-6,5	9,6-12,5
	Qarz kapitalining rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Qarz kapitali o‘rtacha yillik summasining o‘zgarishi
O‘tgan yil	9.2	8,6	-11,0
Hisobot yili	6.8
Farqi (+;-)	-2.4	17,8-9,2	6,8-17,8
	Investitsiyalangan kapitalning rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Investitsiyalangan kapital summasining o‘zgarishi
O‘tgan yil	82.5	76,1	-40,5
Hisobot yili	117.6
Farqi (+;-)	35.1	158,6-82,5	117,6-158,6
	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi	Sof foyda summasining o‘zgarishi	Xodimlarga va ular nomidan qilingan xarajatlar rentabelligi
O‘tgan yil	56.6	52,2	-28,9
Hisobot yili	79.9
Farqi (+;-)	23.3	108,8-56,6	79,9-108,8
	Sotuv rentabelligi	Sotishdan yalpi foyda o‘zgarishi	Sotishdan sof tushum o‘zgarishi
O‘tgan yil	26.3	32,8	-20,7
Hisobot yili	38.4
Farqi (+;-)	12.1	59,1-26,3	38,4-59,1
	Ishlab chiqarish rentabelligi	Sof foyda o‘zgarishi	Asosiy va aylanma kapital o‘zgarishi
O‘tgan yil	35.8	44,5	-18,0
Hisobot yili	62.3
Farqi (+;-)	26.5	80,3-35,8	62,3-80,3

Omilli tahlil natijalaridan shuni xulosa qilish mumkinki, korxonada barcha rentabellik ko‘rsatkichlariga sifat omili bo‘lgan sof foydaning o‘sishi, mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foydaning o‘zgarishi ijobiy ta’sir qilgan.

Ikkinchi ta’sir birligi bo‘lgan aktivlar, joriy aktivlar, uzoq muddatli aktivlar, kapital, qarz kapitali, investitsiyalangan kapital, xodimlar nomidan qilingan xarajatlar, sotuv hajmi, ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgarishi salbiy ta’sir qilgan. Ularning mutlaq ta’sir darajasini yuqoridagi jadval ma’lumotlaridan ham ko‘rish mumkin.