Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Asosiy faoliyat natijasi va uning tahlili

Asosiy faoliyat natijasi ko‘rsatkichlari	Satri	O‘tgan yil	Hisobot yili	Farqi (+,-)	O‘sishi, %
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum	010	3 362 225 550	5 180 801 340	1 818 575 790	154.0
Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larning tannarxi	020	2 474 622 038	3 191 287 162	716 665 124	128.9
Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishning yalpi foydasi (zarari) (satr.010-020)	030	887 603 512	1 989 514 178	1 131 910 666	224.2
Davr xarajatlari, jami (satr 050+060+ 070+ 080), shu jumladan:	040	568 302 199	752 744 444	184 442 245	132.3
Boshqa operatsion xarajatlar	070	135 306 333	178 630 359	43 324 026	132.0
Hisobot davrining soliq solinadigan foydadan kelgusida chegiriladigan xarajatlari	080	-	-	-	-
Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari	090	-	-	-	-
Asosiy faoliyatning foydasi (zarari) (satr 030-040+090)	100	454 607 646	1 415 400 093	960 792 447	3.12

Korxonada mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan sof tushum summasi o‘tgan yilga nisbatan 1 818 575 790 ming so‘mga, foizda 54 %ga ortgan. Sotilgan mahsulot (ish va xizmat)larni ishlab chiqarish tannarxi o‘tgan yilga nisbatan 716 665 124 ming so‘mga foizda 28.9 %ga ortgan. Mahsulot (ish va xizmat)larni sotishdan yalpi foyda summasi o‘tgan yilga nisbatan 1 131 910 666 ming so‘mga foizda 2.2 baravarga ortgan. Davr xarajatlari, operatsion xarajatlarning ham o‘sishi kuzatilgan. Asosiy faoliyatning boshqa daromadlari kuzatilmagan. Asosiy faoliyatning natijasi o‘tgan yilga nisbatan 960 792 447 ming so‘mga yoki 3.12 baravarga ortganligini ijobiy baholash mumkin.

9.5. Marjinal foyda tahlili

Biznesni boshqaruv qarorlarini asoslashda marjinal tahlil muhim rol o‘ynaydi. Marjinal foyda tahlilida o‘zaro aloqadorlikka ega bo‘lgan iqtisodiy ko‘rsatkichlarning uchta guruhini tarkiblash mumkin. Bu ko‘rsatkichlar ishlab chiqarish (sotish) hajmi, xarajatlar (o‘zgaruvchan va o‘zgarmas) va foyda ko‘rsatkichlaridir.

Mazkur usul ko‘pincha zararsizlik tahlili deb yuritiladi. Ushbu usul amerika olimlari tomonidan 1930-yillarda ishlab chiqilgan. Uning g‘oyaviy muallifi asli kasbi injener bo‘lgan Uolter Rautenshtrax hisoblanadi. Uslubiyot negizida, mahsulot ishlab chiqarish hajmiga muvofiqlikda o‘zgarib turuvchi va o‘zgarmas xarajatlarning tarkiblanishi turadi⁵⁸.

Korxonaning marjinal daromadi – sotishdan tushumdan o‘zgaruvchan xarajatlarni chegirish asosida aniqlanadi. Mahsulot birligidan marjinal daromad ushbu mahsulotning bahosi bilan unga ketgan o‘zgaruvchan xarajatlarning farqiga teng. Baho tarkibida esa faqat o‘zgaruvchan xarajatlar emas, balki doimiy xarajatlar va foyda summasi ham aks etadi.

Marjinal tahlilning asosiy jihatlari quyidagilar bilan xarakterlanadi:

- zararsiz ishlash hajmini aniqlash;

- korxonaning xavfsiz (zararsiz) ishlash doirasini belgilash;

- foydaning ko‘zlangan hajmida mahsulot ishlab chiqarish hajmini belgilab olish;

- marjinal daromadlikka erishishda doimiy xarajatlarning kritik darajasini aniqlash;

- belgilangan topshiriqlarni uddalashda doimiy va o‘zgaruvchan xarajatlar ta’sirida mahsulot bahosining kritik darajasini belgilab olish.

Marjinal daromadning odatda uchta tur ko‘rsatkichi hisob-kitob qilinadi⁵⁹:

• 
  Mutlaq marjinal daromad;
  
• 
  Nisbiy marjinal daromad;
  
• 
  Operatsion richag.
  

Marjinal daromad ko‘rsatkichlari

Ko‘rsatkichlar	Aniqlanishi	Belgilar izohi
1. Mutlaq marjinal daromad	ST-O‘x	ST – sotishdan tushum O‘x – o‘zgaruvchan xarajat
2. Nisbiy marjinal daromad	MD/ST	MD – marjinal daromad
3. Operatsion richag	Fo‘/STo‘	Fo‘ – mahsulot sotishdan foydaning o‘sishi STo‘ – sotish hajmining o‘sishi
4. Mahsulot sotishdan foydaning o‘sishi	(F1-F0)/F0	Foydaning joriy (1) va o‘tgan (0) davr ko‘rsatkichi
5. Sotish hajmining o‘sishi	(S1-S0)/S0	Sotish hajmining joriy (1) va o‘tgan (0) davr ko‘rsatkichlari

Ishlab chiqarish xarajatlarining o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblanishi nashr etilgan adabiyotlarda nazariy jihatdan bayon etiladi. Me’yoriy hujjatlarda esa ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblash normalari belgilanmaydi. Shu sababli, amaliyotda ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblagan holda hisobga olish tartibiga amal etilmaydi.

Moliyaviy natijalarni aniqlashning xalqaro amaliyoti⁶⁰

Mahsulot sotishdan sof tushum X1	Sotishdan sof tushum=sotishdan yalpi tushum-sotishga soliqlar
	O‘zgaruv chan xarajatlar		Mahsulot hajmining o‘zgarishiga bog‘liq xarajatlar
	Marjinal foyda X2	Doimiy xarajatlar			Mahsulot hajmining o‘zgarishiga bog‘liq bo‘lmagan xarajatlar
		Operat sion foyda X3		Davr xarajatlari, asosiy faoliyatining boshqa daromadlari			Ishlab chiqarishdan tashqari xarajatlar (sotish, ma’muriy va boshqa umumxo‘jalik xarajatlari), mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan tashqari sotishlardan daromadlar
				Asosiy faoliyat foydasi X4		Moliyaviy faoliyatdan daromadlar, xarajatlar			Moliyaviy tasnifga ega jarayonlardan daromadlar va xarajatlar
						Umumxo‘jalik faoliyati foydasi X5		Favqu lodda daromadlar, xarajat lar	Xo‘jalik yurituvchi subyektning odatdagi faoliyatidan aniq farq qiladigan, ya’ni tez-tez yoki muntazam sodir bo‘lmaydigan voqealar yoki bitimlar natijasida yuz bergan daromadlar yoki xarajatlar
								Soliq to‘loviga qadar foyda X6	Soliq idoralari tomonidan belgilangan qoidalarga muvofiq aniqlangan foyda (zarar)
Buxgalteriya hisobi bo‘yicha foyda -soliq xarajatlari chegirib tashlanishidan oldingi davr foydasi yoki zarari									Soliqlar, to‘lovlar, yig‘imlar X7
										Sof foyda X8

Ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlarga tarkiblashdan maqsad shuki, bu xarajatlarni yuzaga chiqish shakli, o‘rni va javobgarlik markazlari bo‘yicha hisobga olish hamda xarajatlarni maqsadli boshqarish imkonini beradi. Afsuski, ishlab chiqarish xarajatlarini o‘zgaruvchan va o‘zgarmas xarajatlariga tarkiblashda ishlab chiqarish va davr xarajatlariga bir xil mazmunda qarashmoqda. Vaholanki, bu tarkib xarajatlarning har ikkala guruhiga nisbatan ham tarkiblanishi to‘g‘ri deb qaraladi.

Mahsulot sotishdan olingan tushumni hisoblashda “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi” (eski tahriri, 1996-yil) Qonunni qabul qilinishi va amaliyotga kiritilishi bilan kassali usuldan hisobga olish usuliga o‘tish belgilandi. Buni bevosita hisobning barcha o‘zgaruvchi birliklarini o‘z ichiga oluvchi korxona hisob siyosatining o‘zgarishi bilan xarakterlash mumkin. Demak, marjinal foyda kontributsiyasiga ta’sir etuvchi asosiy birliklardan biri bu – korxona hisob siyosatining o‘zgarishidir.

Kassali usuldan hisobga olish usuliga o‘tilishi marjinal foyda, yalpi summasini oshiradi. Lekin keyingi davrlar bo‘yicha uning realligini ta’minlash vazifasi qo‘yiladi.
Marjinal foyda va uning omilli tahlili hisob-kitoblari

Ko‘rsatkichlar	O‘tgan yil	Hisobot yili shartli	Hisobot yili