|
Iqtisodiy nochorlik bizning qonunchiligimizga, respublikamizda bozor munosabatlari rivojlana borib, erkin raqobatga tobora keng yo‘l ochilgan, tadbirkorlarning nochor ahvolga tushib qolishi bilan bog‘liq munosabatlar yuzaga kela boshlagan paytdan boshlab, ya’ni, iqtisodiy nchorlik holatining vujudga kelishini huquqiy jihatdan tartibga solishning zaruriyatning ortishi bilan yangi huquqiy institut sifatida kirib keldi.
Xorijiy davlatlarda bankrotlik instituti katta muammoli masala sifatida tan olinadi. Ularda bu mavzu bir necha yuz yillar davomida o‘rganib kelinmoqda. Jumladan, ularda bankrotlik bilan bog‘liq munosabatlar ilk bora XVI asrning o‘rtalarida qonun normalari bilan tartibga solina boshlanganligini alohida qayd etish lozim. Ammo, bu normalar ko‘proq jinoiy-huquqiy tusda bo‘lgan. Ya’ni, korxonani bankrotlik holatiga tushirganlik uchun aksariyat hollarda jinoiy javobgarlik belgilangan. Bankrotlikning kelib chiqish sabablari chuqur o‘rganilgan holda u bilan bog‘liq munosabatlar har doim ham jinoiy tusda bo‘lmasligi, ko‘pincha fuqarolik, moddiy-huquqiy munosabatlarga yaqin bo‘lganligi sababli keyinchalik bankrotlik bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalarning aksariyat qismi fuqarolik-huquqiy normalarni tashkil qila boshlagan.
Aksariyat xorijiy davlatlarning qonunchiligiga ko‘ra, kreditorlik qarz majburiyatini bajarish muddati boshlangan kunning ertasidan boshlab, korxonani bankrot deb e’tirof etish mumkin. Ya’ni, korxonaning mol-mulki qiymatidan uning qarz majburiyatlari qiymati oshgan bo‘lishi yoki kreditorlarning talablari ma’lum vaqt mobaynida ijro etilmayotgan bo‘lishi ularning qonunchiligida talab qilinmaydi. Ammo shu bilan birga ularda bankrot deb e’tirof etilishi uchun korxonaning kreditorlik qarzining eng oz qiymati belgilab qo‘yilgan. Masalan, AQShda 5 ming dollar, Angliyada 750 funt sterling, Rossiyada eng kam oylik ish haqining 500 (jismoniy shaxslar uchun 100) baravari miqdorida va h. k.
Bankrotlik to‘g‘risidagi chet el tajribalarini tahlili shuni ko‘rsatadiki, bankrotlik to‘g‘risidagi qonunlar asosan ikki yo‘nalishga yoki modelga ega.
Birinchisi, Buyuk Britaniya modeli bo‘lib, bunda bankrotlik to‘g‘risidagi qonunchilik bankrotga uchragan korxonaga berilgan qarzlarni egasiga qaytarib berilishini ta’minlashga qaratilgan. Masalaning bunday tarzda qo‘yilishi asosan korxonani tugatish asosida amalga oshiriladi.
Ikkinchi model esa Amerika modeli bo‘lib, bunda qonunchilik bankrotga uchragan korxonani turli chora-tadbirlar yordamida to‘lov layoqatini tiklab, xo‘jalik faoliyatini davom ettirishiga qaratilgan.
Bugungi kunda, O‘zbekiston Respublikasida ham Bankrotlik to‘g‘risidagi qonunchilik ana shu ikki model asosida rivojlanib, takomillashib bormoqda.
Bankrotlikka oid qonunchilik jahon miqyosida 2 xil yo‘nalishda rivojlanib bormoqda.
Birinchi yo‘nalishning mohiyati shundan iboratki (Angliya, Germaniya va boshqa davlatlarda), bunda bankrotlikka oid qonunchilikning mohiyati asosan nochor ahvolga tushgan korxonani tezroq tugatib (bankrot qilib), uning kreditorlari qarzini qaytarishga qaratilgan bo‘ladi.
Qonunchilikdagi ikkinchi yo‘nalish bo‘yicha (AQSh, Frantsiya va boshqa davlatlarda) rivojlanayotgan davlatlardagi bankrotlikka oid huquq normalarida nochor ahvolga tushgan korxonani imkon qadar saqlab qolib, uni nochor ahvoldan chiqarishga ko‘proq e’tibor beriladi.
Respublikamizning 1994 yilda qabul qilingan «Bankrotlik to‘g‘risida»gi Qonunida yuqoridagi, ikki yo‘nalishni birlashtirishga qaratilgan huquqiy normalar aks etgan edi. Ammo keyinchalik qabul qilingan qonunlar va qonun osti hujjatlarining mazmuniga e’tibor berilsa, bizda ham bu sohadagi qonunchilikda ikkinchi yo‘nalishning xususiyatlari ko‘proq namoyon bo‘la boshladi, ya’ni, ularda qarzdorni nochor ahvoldan chiqarishga yondashuvlarga ustunlik berilishi seziladi.
Qonunchiligimizning bu yo‘nalish bo‘yicha rivojlanishi iqtisodiy jihatdan o‘rinlidir. Xuddi shu jihatlarni agrar sektorda xo‘jalik subyektlarini iqtisodiy nochorlik batqog‘idan qo‘tqarishda qo‘llanilgan chora tadbirlarda ham ko‘rish mumkin. Shu sababli, Respublikamizda “Qishloq xo‘jaligi korxonalarini sanatsiya qilish to‘g‘risida”gi Qonunning qabul qilinishi, amaldagi «Bankrotlik to‘g‘risida»gi Qonunda aynan qishloq xo‘jaligi korxonalariga oid maxsus huquqiy normalarning kiritilganligi ham bejiz emas. Chunki bu Qonunlarda iqtisodiy nochorlikka yuz to‘tgan qishloq xo‘jalik korxonalarini bankrot deb e’tirof etish xususiyatlari bilan birga bunday korxonalarning iqtisodiy va huquqiy manfaatlarini himoya qilish, ularni moliyaviy qo‘llab-quvvatlash hamda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning chora-tadbirlari ham aniq belgilab berilgan.
Korxonalar faoliyatining iqtisodiy nochorligini o‘rganishda baholanuvchi indiqatorlar MDH mamlakatlarida quyidagilar tarkiblanadi.
Moliyaviy inqirozlarni xavf xatarini aniqlash indikatorlari
Do'stlaringiz bilan baham: |
