Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Kalandarova moliyaviy tahlil

Egri chiziqli bog‘lanishda korrelyatsion munosabatni aniqlash uchun boshlang‘ich ma’lumotlarni hisoblash

Y	Yx			Y-Yx
4,2	3,93	-0,9	0,81	+0,27	0,073
4,8	4,90	-0,3	0,09	-0,10	0,010
5,3	5,55	+0,2	0,04	-0,25	0,062
6,0	5,95	+0,9	0,81	+0,05	0,003
6,2	6,05	+1,1	1,21	+0,15	0,022
5,8	5,90	+0,7	0,49	-0,10	0,010
5,3	5,43	+0,2	0,04	-0,13	0,017
4,4	4,78	-0,7	0,49	-0,38	0,144
4,0	3,70	-1,1	1,21	+0,30	0,090
	46,0	-	5,19	-	0,431

Olingan qiymatlarni yuqoridagi formulaga qo‘yib, ishchilar yoshi va mehnat unumdorligi orasidagi bog‘lanish chambarchasligini xarakterlovchi korrelyatsion munosabat kattaligini aniqlaymiz:

Xulosada qilib aytib o‘tish kerakki, juft korrelyatsiya usulini qo‘llashni faqat ikkita misoldagina ko‘rib chiqdik. Biroq bu usul har xil iqtisodiy ko‘rsatkichlar orasida munosabatni ham o‘rganish uchun qo‘llanilishi mumkin. Bu esa o‘rganilayotgan holatni, uning o‘zgarishida har bir omilning o‘rni va ahamiyatini baholashda chuqurroq bilimga ega bo‘lish imkoniyatini beradi.
Korxonaning xo‘jalik faoliyatidagi iqtisodiy holatlari va jarayonlari ko‘p sonli omillarga bog‘liq. Bu kabi kompleks omillarning o‘zaro bog‘lanishlari o‘rganilayotgan holatni to‘liqroq xarakterlaydi.
Korrelyatsion tahlil uchun omillarni saralash – eng muhim hisoblanadi. Chunki tahlilning yakuniy natijalari omillarning qanchalik to‘g‘ri tanlanganligiga bog‘liq. Nazariya va tahlilning amaliy tajribasi omillarni tanlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Bunda quyidagi qoidalarga bo‘ysunish kerak:
1. Birinchi navbatda, ko‘rsatkichlar orasidagi sababli bog‘lanishlarni hisobga olish zarur, negaki, faqat ulargina o‘rganilayotgan holat mohiyatini ochib beradi. Natijaviy ko‘rsatkichli matematik munosabatlarda joylashgan bu kabi omillarning tahlili unchalik ahamiyat kasb etmaydi.
2. Ko‘p omilli korrelyatsion model yaratishda amalda qilib bo‘lmaydigan barcha shart va majburiyatlarni o‘z ichiga olgan, natijaviy ko‘rsatkichlarga hal qiluvchi ta’sir o‘tkazadigan eng muhim omillarni tanlab olish zarur. Styudent bo‘yicha kam jadvalli, ishonchlilik mezoniga ega bo‘lgan omillarni hisobga olish tavsiya qilinmaydi.
3. Chiziqli turdagi korrelyatsion modellarga egri chiziqli xarakterga ega bo‘lgan natijaviy ko‘rsatkich bilan bog‘lanishli omillarni qo‘shish tavsiya etilmaydi.
4. Korrelyatsion modelga o‘zaro bog‘langan omillarni qo‘shish mumkin emas. Agar ikkita omil o‘rtasidagi juft korrelyatsiya koeffitsiyenti 0,85 dan ko‘p bo‘lsa, korrelyatsion tahlil qoidasiga ko‘ra bittasini chiqarib tashlash kerak, aks holda, natijaviy ko‘rsatkichni xau holda bo‘lishiga olib keladi.
5. Korrelyatsion modelga funksional xarakterdagi natijaviy ko‘rsatkichda bog‘lanishli omillarni korrelyatsion modelga qo‘shish tavsiya etilmaydi.
Korrelyatsion model uchun omillarni saralashda analitik guruhlash, parallel va dinamik qatorlarni solishtirish, chiziqli grafiklar katta yordam beradi. Ular yordamida o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanish mavjudligi, shakli va yo‘nalishini aniqlash mumkin. Omillarni saralashni Styudent mezoni bo‘yicha qiymatlarni baholash asosida korrelyatsion tahlil masalasini yechish jarayonida ham amalga oshirish mumkin.
Sanab o‘tilgan shartlarni hisobga olgan holda va omillarni saralash usullarini qo‘llagan holda ko‘p omilli korrelyatsion modelning rentabellik darajasi (Y) uchun uning darajasiga katta ta’sir ko‘rsatuvchi quyidagi omillar tanlab olingan.
x₁ – material unumi, so‘m;
x₂ – jamg‘arma unumi, so‘m;
x₃ –mehnat unumdorligi (bir ishchining o‘rtacha yillik ishlab chiqarishi), ming so‘m;
x₄ – korxona aylanma mablag‘ining aylanish davomiyligi, kun;
x₅ – yuqori sifatli mahsulotning solishtirma og‘irligi %.
Modomiki, korrelyatsion bog‘lanish ko‘p sonli kuzatuvlarda to‘laligicha namoyon bo‘lar ekan, ma’lumotlarni tanlab olish hajmi yetarlicha katta bo‘lishi kerak, negaki ko‘p sonli kuzatuvlardagina boshqa omillarning ta’siri tekislanadi. O‘rganilayotgan obyektlar majmui qanchalik ko‘p bo‘lsa, natijalar tahlili shunchalik aniq bo‘ladi.
Bu shartni hisobga olgan holda sanab o‘tilgan omillarning rentabellik darajasiga ta’siri 40 ta korxona misolida o‘rganiladi.
Har bir omil va natijaviy ko‘rsatkichlardan yig‘ilgan boshlang‘ich ma’lumotlar aniqligi, bir turdaligi va me’yoriy taqsimot qonunlariga moz kelishi tekshirilgan bo‘lishi kerak.
Birinchi navbatda uning obyektiv mavjudligiga mos holda ma’lumotning aniqliligiga ishonch hosil qilish kerak. Negaki aniq bo‘lmagan ma’lumotdan foydalanish tahlil natijalarining noaniqligiga va noto‘g‘ri xulosalar chiqarishga olib keladi.
Ma’lumot o‘rtacha darajada taqsimlanishi bo‘yicha bir turda bo‘lishi kerak. Agar obyektlar guruhlari o‘rtacha darajadan katta farq qilsa, bu boshlang‘ich ma’lumotlarning bir turda emasligidan dalolat beradi.
Ma’lumotning bir turda bo‘lish mezoni bu har bir omilli va natijaviy ko‘rsatkichlarda hisoblanadigan o‘rta kvadratik og‘ish va variatsiya koeffitsiyenti hisoblanadi.
O‘rta kvadratik og‘ish alohida qiymatlarni o‘rta arifmetik qiymatlardan absolyut og‘ishini ko‘rsatadi. Uning qiymati ushbu formuladan topiladi:

Variatsiya koeffitsiyenti alohida qiymatlarni o‘rta arifmetik qiymatlardan nisbiy og‘ishi chegarasini ko‘rsatadi. U quyidagi formula bo‘yicha hisoblanadi

Variatsiya koeffitsiyenti qanchalik katta bo‘lsa, shuncha tarqoqlik nisbatan ko‘p va o‘rganilayotgan obyektlarning to‘g‘rilanishi kam bo‘ladi. Variatsion qatorlarning o‘zgarishi quyidagicha qabul qilingan: 10% dan oshib ketmasa – arzimas, 10-20% - o‘rtacha, 20% dan ko‘p bo‘lsa katta, lekin 33% dan oshib ketmasligi kerak. Variatsiya 33% dan oshib ketsa bu ma’lumotlarning bir turda emasligidan darak beradi va bir turda bo‘lmagan ma’lumotlarni chiqarib tashlash kerak bo‘ladi. Bular odatda tanlov qatorlarining boshida yoki oxirida bo‘ladi.
1.29-jadval