|
Ifoda
|
Ko‘rsatkichlar
|
O‘zgarishga ta’sir etuvchi birliklar hisob-kitoblari
|
Reja
|
Shartli1
|
Shartli2
|
Haqiqat
|
Q=xu
|
Jami o‘zgarish Q1-Q0
|
x0*u0
|
x1*u0
|
x
|
x1*u1
|
1
|
Birinchi omil (x) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1*u0 – x0*u0
|
2
|
Ikkinchi omil (y) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1*u1–x1*u0
|
Q=xuz
|
Jami o‘zgarish Q1-Q0
|
x0*u0*z0
|
x1*u0*z0
|
x1*u1*z0
|
x1*u1*z1
|
1
|
Birinchi omil (x) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1*u0*z0 – x0*u0*z0
|
2
|
Ikkinchi omil (y) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1*u1*z0 – x1*u0*z0
|
3
|
Uchinchi omil (z) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1*u1*z1 – x1*u1*z0
|
Q=x/y
|
Jami o‘zgarish Q1-Q0
|
x0/u0
|
x1/u0
|
x
|
x1/u1
|
1
|
Birinchi omil (x) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1/u0 – x0/u0
|
2
|
Ikkinchi omil (u) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x1/u1 – x1/u0
|
Q=z/x+u
|
Jami o‘zgarish Q1-Q0
|
z0/x0+u0
|
z1/x0+u0
|
z1/x1+u0
|
z1/x1 + u1
|
1
|
Birinchi omil (x) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
z1/x0+u0 – z0/x0+u0
|
2
|
Ikkinchi omil (y) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
z1/x1+u0 – z1/x0+u0
|
3
|
Uchinchi omil (z) ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
z1/x1+u1 – z1/x1+u0
|
Sotuv rentabelligi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar hisob-kitobida buni ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Sotuv rentabelligi quyidagi bog‘lanishda aniqlanadi
Rc=Syaf/Sst
Bunda: Syaf-sotishdan yalpi foyda
Sst-sotishdan sof tushum
1.19-jadval
Sotuv rentabelligi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi
omillar hisob-kitobi
Ko‘rsatkichlar
|
Ifoda
|
O‘tgan yil
|
Hisobot yili
|
O‘zgarishi
|
O‘sishi
|
Sotishdan sof tushum, mln so‘m
|
Sst
|
100
|
125
|
+25
|
1.25
|
Sotilgan mahsulot tannarxi, mln so‘m
|
Smt
|
80
|
90
|
+10
|
1.12
|
Sotishdan yalpi foyda, mln so‘m
|
Syaf
|
20
|
35
|
+15
|
1.75
|
Sotuv rentabelligi, %
|
Rc
|
0.20
|
0.28
|
+0.08
|
1.40
|
Yalpi foyda o‘zgarishiga ta’sir etuvchi birliklar
|
x
|
x
|
x
|
Sof tushumning o‘zgarishi
|
x
|
125-100
|
+25
|
Sotilgan mahsulot tannarxining o‘zgarishi
|
x
|
80-90
|
-15
|
Rentabellik o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar
|
x
|
x
|
x
|
Sof tushum
o‘zgarishi, %
|
O‘sst
|
20/125-20/100=0,16-0,20
|
-0,04
|
Sotishdan yalpi foyda o‘zgarishi, %
|
O‘syaf
|
35/125-20/125=0,28-0,16
|
+0,12
|
Mutlaq farq usuli.
Mutlaq farq usuli natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillar soni ikki yoki undan ortiq ta’sir birliklariga ega bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Uning mazmunini natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birlikning farqi qolgan omillarning reja, haqiqatdagi (uzviy ketma-ketlikda) ko‘rsatkichlarga ko‘payrilgan holda aniqlanadi.
Mutlaq farq usuli an’anaviy usullarning sodda modelli tizimi hisoblanib ko‘pincha samaradorlik va natijaviylik ko‘rsatkichlariga nisbatan qo‘llaniladi.
Uning muhim xususiyati omillar ta’sirini hisob-kitob qilishda uzviylikning, aniqlikning ketma-ketlikning qat’iy belgilanishi. Analitik ketma-ketlikda birinchi navbatda sifat ko‘rsatkichlari keyingi qatorlar bo‘yicha bilik, miqdor ko‘rsatkichlar tartiblanadi.
Masalan mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‘liq bo‘lgan omillarni mutlaq farq usulida hisob-kitob qilishimiz mumkin. Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‘liq bo‘lgan omillar qatoriga: asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi, asosiy vositalardan samarali foydalanish (asosiy vositalarning qaytimining o‘zgarishi) ko‘rsatkichining ta’siri.
1.20-jadval
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‘liq omillar ta’sirini tahlil qilish metodikasi
t/r
|
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan yil
|
Hisobot yili
|
Farqi, +,-
|
O‘sishi, %
|
1
|
Mahsulot(ish, xizmat)lar hajmi, mln so‘m
|
Q0
|
Q1
|
DQ
|
Q1/Q0*100-100
|
2
|
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati, mln so‘m
|
A0
|
A1
|
D A
|
A1/Q0*100-100
|
3
|
Asosiy vositalar qaytimi (fond qaytimi), so‘m
|
F0
|
F1
|
D F
|
(Q1/A1)/ (Q0/A0)*100-100
|
4
|
Omillar ta’siri
|
x
|
x
|
x
|
x
|
4.1
|
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishini ta’siri, mln so‘m
|
D A x F0=
|
D At
|
x
|
4.2
|
Asosiy vositalar qaytimi o‘zgarishining ta’siri, mln so‘m
|
D F x A1=
|
D Ft
|
x
|
Mutlaq farq usulida uch omillik ta’sir birliklari quyidagi bog‘lanishlar orqali hisob-kitob qilinadi:
Omillar ta’sirini uchta omilli birlikka nisbatan qo‘llashda quyidagi bog‘lanishlar amalga oshiriladi.
1.21-jadval
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birliklar soni uchta bo‘lganda mutlaq farq usulining qo‘llash metodikasi
t/r
|
Ko‘rsatkichlar
|
O‘tgan yil
|
Hisobot yili
|
Farqi,
+,-
|
O‘sishi, %
|
1
|
2
|
3
|
4
|
5(4-3)
|
6(4/3*100-100)
|
1
|
Natija
(Q= X*Y*Z)
|
Q0
|
Q1
|
DQ
|
Q1/Q0*100-100
|
2
|
Birinchi ta’sir birligi(X)
|
X0
|
X1
|
DX
|
X1/X0*100-100
|
3
|
Ikkinchi ta’sir birligi(Y)
|
Y0
|
Y1
|
DY
|
Y1/Y*100-100
|
4
|
Uchinchi ta’sir birligi(Zr)
|
Z0
|
Z1
|
D Z
|
Z1/Z0*100-100
|
5
|
Omillar ta’sirining hisob-kitobi
|
x
|
x
|
x
|
51.
|
Natijaviy ko‘rsatkichga birinchi omil ta’siri hisob-kitobi
|
DX*Yr*Zr
|
DQx
|
x
|
52.
|
Natijaviy ko‘rsatkichga birinchi omil ta’siri hisob-kitobi
|
DY* Xx* Zr
|
DQy
|
x
|
53.
|
Natijaviy ko‘rsatkichga birinchi omil ta’siri hisob-kitobi
|
DZ* Yx*Xx
|
DQz
|
x
|
Nisbiy farq usuli.
Tahlilda ushbu usulni qo‘llash orqali mutlaq ko‘rsatkichlardan tashqari nisbiy ko‘rsatkichlar orqali ham sabab-oqibat bog‘lanishlarini, omillarning natijaviy ko‘rsatkichga ta’sirini hisob-kitob qilish imkoniyatini beradi. Ushbu usul ham mutlaq ifodalarga tayangan holda omillar ta’sirini foizli birliklarda, natijani o‘zgartirishini uzviy ketma- ketlikda hisob-kitob qilishni talab etadi.
1.22-jadval
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni nisbiy farq usulida hisob-kitob qilish metodikasi
Ko‘rsatkichlar
|
Omillarning nisbiy ortishi,%
|
Oldingi hisobdan farqi,%
|
Omillar ta’siri
|
Birinchi ta’sir omilining o‘sishi(A)
|
A% (A1/A0*100)
|
A%-100=Qa
|
Qa*Qr
|
Ikkinchi ta’sir omilining o‘sishi (B)
|
B% (B1/B0*100)
|
B%-A%=Qb
|
Qb*Qr
|
Uchinchi ta’sir omilining o‘sishi (C)
|
C% (C1/C0*100)
|
C%-B%=Qc
|
Qc*Qr
|
To‘rtinchi ta’sir omilining o‘sishi (D)
|
D% (D1/D0*100)
|
D%-C%=Qd
|
Qd*Qr
|
Natijaviy ko‘rsatkichning o‘zgarishi
|
Qx-Qr= (Qa*Qr)+ (Qb*Qr)+(Qc*Qr)+ (Qd*Qr)
|
Iqtisodiy matematik usullar va ularning mohiyati.
Faoliyatning samaradorligi va natijaviyligini, uzviy aloqadorlik va bog‘lanishlardagi omilli tahlilini amalga oshirishda matematik usullardan foydalanish, analitik ishlar sifatligini, tahlilning chuqurligini va masalaning qanchalik chuqurligini ham ta’minlab beruvchi muhim omildir. Iqtisodiy matematik usullar masalani yechishning kompyuter algoritmini shakllantirishda ham qo‘l keladi.
Iqtisodiy matematik usullar vaqt mezoni bo‘yicha, tezlik, aniqlik masalasida, dasturlash va natijalarni mayda birliklariga qadar aniqlanishi sababli samaradorligi yuqori turadi.
Iqtisodiy matematik usullar iqtisodiy tahlil imkoniyatlarini oshirib, yanada ko‘proq turdagi va murakkab tavsifdagi masalalarni qisqa muddatda to‘g‘ri hal qilish imkonini beradi.
Moliyaviy tahlilda matematik usullarni qo‘llash korxona faoliyatida qator o‘ziga xos shartlarni e’tiborga olishni talab qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardir: korxona iqtisodiyotini to‘laligicha axborot texnologiyalariga asoslangan bo‘lishi, iqtisodiy-matematik modellar tuzish, axborot manbalarini takomillashtirish, xodimlar malakasi va shu kabilar.
Matematik usullarning integral, logarifm, korrelyatsion, regretsion, matematik dasturlash, nazariy o‘yin turlarini tarkiblash mumkin.
Integral usul. Multiplikativ, karrali va karrali-additiv ko‘rinishli aralash modellari tarkiblanadi.
Integral usul zanjirli usul, mutloq va nisbiy farq usullariga nisbatan omillar ta’sirini hisoblashda aniqroq natijalar olishga imkon beradi.
Turli modellar uchun omillar ta’sirini hisoblash algoritmlari quyidagicha bo‘ladi:
1.23-jadval
Do'stlaringiz bilan baham: |
