Toshkent moliya instituti kredit-iqtisod fakulteti "bank ishi" kafedrasi

1-bob.

TIJORAT
 
BANKLARIDA KREDITLASHNI TASHKIL
ETISH ASOSLARI
1.1. Tijorat banklarida kreditlashni tashkil etishning nazariy-
huquqiy asoslari
Iqtisodiyot tarmoqlarini rivojlantirish va shu asosda bozor iqtiso-
diyotiga bosqichma-bosqich o‘tib borishda aylanma mablag‘lar muhim
o‘rin tutadi. Hozirgi kunda O‘zbekiston iqtisodiyotini rivojlantirish, pul
muomalasini barqarorlashtirish asosida milliy pul birligini mustahkam-
lashning asosiy yo‘llaridan biri ishlab chiqarishni rivojlantirish va uni
takomillashtirishdan iborat. Ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish va uning
samaradorligini oshirish, xom-ashyo, materiallar, yoqilg‘i energiya va boshqa
resurslardan to‘g‘ri foydalanish, ularni ishlab chiqarishda qo‘llash, iqtisodlilik
tamoyiliga rioya qilish, material xarajatlarini kamaytirish, arzon, lekin sifatli
materiallarni ishlab chiqarishda qo‘llash yo‘li bilan amalga oshirilishi mumkin.
Shuni ta’kidlashimiz lozimki, ishlab chiqarishni tashkil qilish va uning
samaradorligini ta’minlash va oshirish avvalambor aylanma mablag‘lardan to‘g‘ri
foydalanishga bog‘liq.
O‘zbekiston Respublikasi hududida xo‘jalik yurituvchi subyektlarga
kredit berish tijorat banklari tomonidan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi
Qonuni asosida va boshqa me’yoriy hujjatlarga muvofiq ravishda amalga
oshiriladi. Tijorat banklari tomonidan kreditlar o‘z kapitaliga, mustaqil balansiga
va yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan mustaqil xo‘jalik yurituvchi subyektlarga
beriladi. Bundan tashqari kreditlar yuridik maqomiga ega bo‘lmagan yakka
tadbirkorlar faoliyatini rivojlantirish uchun ham ajratiladi. Tijorat banklari
xo‘jalik yurituvchi subyektlarga, ularning mulkchilik shakllaridan qat’iy nazar,
shartnoma. asosida qisqa (12 oygacha beriladigan kreditlar) va uzoq (1 yildan
oshiq muddatga beriladigan kreditlar) muddatli kreditlar beradilar. Kreditlar
asosan mijozning asosiy hisob-kitob hisobvarag‘i joylashgan tijorat
banki tomonidan beriladi. Zarar ko‘rib ishlaydigan, nolikvid balansga ega
7

---

bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlarga kredit berilmaydi, ilgari berilgan
kreditlar esa belgilangan tartibda muddatidan ilgari undirib olinadi. Kredit
resurslaridan uzoq muddatli moliyaviy beqarorlik, xo‘jasizlik va zararlarni
qoplash uchun foydalanishga yo‘l qo‘yilmaydi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida kreditning asosiy turi bo‘lib bank
krediti, ya’ni tijorat banklari tomonidan beriladigan har xil turdagi va
ko‘rinishdagi kreditlar hisoblanadi. Kredit munosabatlari yuzaga kelishi
uchun uning obyektlari va subyektlari bo‘lishi lozim. Bank krediti sohasidagi
kredit munosabatlarining subyekti bo‘lib, banklar hamda xo‘jalik subyektlari,
aholi, davlat va boshqa subyektlar hisoblanishi mumkin. Ma’lumki, kreditlash
jarayonida kredit munosabatlarining subyektlari bir tomondan kredit beruvchi va
ikkinchi tomondan kredit oluvchi sifatida qatnashadilar.
Kreditorlar bo‘lib, o‘zining vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini
ma’lum bir muddatga qarz oluvchi ixtiyoriga beruvchi jismoniy va
yuridik shaxslar hisoblanadilar
.
Qarz oluvchi − o‘ziga tegishli bo‘lmagan mablag‘ni vaqtincha ishlatib, uni
belgilangan muddatda qaytarib berish va u bo‘yicha foiz to‘lash majburiyatini
oluvchi tomondir. Bank kreditiga kelsak, kredit munosabatlarining subyektlari
bo‘lib, albatta, kredit beruvchi bank va qarzdor bo‘lib turli yuridik va jismoniy
shaxslar hisoblanadilar. Kreditning bu turi asosan banklarning jalb qilingan
mablag‘lar bilan ishlashi bilan bog‘liq. O‘zida jalb qilingan mablag‘larni ehtiyoji
borlarga qayta taqsimlash orqali banklar kreditor sifatida faoliyat ko‘rsatadi.
O‘zbekiston Respublikasida xususiy, davlat, jamoa va kollektiv
mulkchiligiga asoslangan korxona va tashkilotlar tuzilishi hamda faoliyat
ko‘rsatishiga huquqiy asoslar yaratildi. Shu bilan birgalikda, aralash mulkchilikka
asoslangan korxonalar ham ochilishi va faoliyat ko‘rsatishi mumkin bo‘ldi.
Ayniqsa, hukumat tomonidan xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni
rag‘batlantirish, aksiyadorlik tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish, ularni
8

---

xususiylashtirish va banklar faoliyatini erkinlashtirish sharoitida kredit
munosabatlari subyektlarining ko‘lami oshib bormoqda.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, kreditlash tarkibini quyidagicha tasvirlash
mumkin: