Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

3. Talab va taklif o’rtasidagi nisbat hamda uning o’zgarishi

Biz yuqorida turli omillar ta’sirida talab va taklif miqdorining o’zgarib turishini ko’rdik. Lekin talab bilan taklif miqdorlari bir-birlari bilan doimo ma’lum nisbatda bo’ladi, bu nisbatlar o’zgarib turadi. Ba’zan talab miqdori taklif miqdoridan oshib ketib, narx ko’tirilsa, ayrim paytda taklif miqdori talab miqdoridan oshib ketib, narx pasayib qoladi. Talab bilan taklif miqdori o’rtasidagi nisbatan bir-biriga teng bo’lgan holat bozor muvozanati deyiladi. Bozor muvozanati vujudga kelgan holda shakllangan narx bozor narxi deyiladi. Ba’zan uni muvozanatlashgan narx ham deb yuritiladi. Bozor muvozanati va muvozanatli narx har doim mavjud bo’lib turmaydi, ularga ta’sir qiluvchi ko’plab omillar muvozanatlikning buzilishiga sabab bo’ladi. Ammo iqtisodiyotda ushbu muvozanatga doimo intilish mavjud bo’ladi.

«Talab va taklif» tushunchalari tahlili, bizga sotuvchi va xaridorlar manfaatlari mos kelishini qarab chiqishga o’tish imkonini beradi. Mos kelishlik o’z ifodasini muvozanatli narxda topadi.

Talab va taklif egri chiziqlraini bitta grafikka joylashtirib bozor muvozanatli nuqtasini hosil qilamiz:

T_b= T_f= Ts_m =Q_m, bu erda: T_b- talab, T_f- taklif, Ts_m = muvozanatli baho, Q_m – tovarning muvozanatli miqdori.

Grafikda K nuqatga muvozanatli baho (Ts_m) va mahsulotning muozanatli miqdori (Q_m) mos keladi. Muvozanatli nuqta (K) yoki muvozanatli narx (Ts_m)ga 12-chizmada tasvirlanganidek sotuvchi va xaridorlar manfaatlarining spiral bo’yicha harakati natijasida bir-biriga yaqinlashish yo’l bilan erishiladi. Xususan, bizning misolda, narx 50 so’m bo’lganda, xaridor mazkur tovar (un) dan 10 kg sotib olishga, sotuvchi esa 60 kg bozorga chiqarishiga tayyor bo’ladi. 10 so’mlik narxda sotuvchi va xaridorlar ahvoli butunlay qarama-qarshi tomonga o’zgaradi: sotuvchi faqat 5 kg un chiqarishga, xaridor esa 80 kg sotib olishga tayyor bo’ladi va hakozo.