Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Er rentasining aniqlanishi.

Er taklifining doimiy xarakteri shuni bildiradiki, talab er rentasini belgilovchi yagona omil bo’lib chiqadi, taklif passiv rol o’ynaydi. Erga bo’lgan talabni o’z navbatida ikkita asosiy omil belgilab beradi.. Bular shu erda etishtirilgan mahsulot narxi va erning unumdorligi. Agar erga bo’lgan talab D₂ dan D₁ ga ortsa yoki D₂ dan D₃ ga pasaysa, er rentasi R₂ dan R₁ ga yoki R₃ ga o’zgarishi zarur, erga talab miqdorining o’zgarishi mavjud er miqdoriga hech qanday ta’sir ko’rsatmadi. Agar erga talab faqat D₄ ga teng bo’lsa, er rentasi nolga teng bo’ladi, ya’ni er «tekin tovar» hisoblanadi.

Turli er uchastkalari o’zlarining unumdorligi bo’yicha keskin farq-lanishi sababli bu erlarda rentaning vujudga kelishida ham farq bo’lishiga olib keladi. Erning unumdorligidagi farqlar yomg’ir va harorat (temperatura) kabi tabiiy iqlim omillar tufayli ham ro’y beradi. Er unumdorligidagi bu farqlar, unga bo’lgan talabda o’z aksini topadi. Narxning raqobatli bozor sharoitida tashkil topishi juda unumdor erlarga yuqori rentaning, past unumdor erlarga bir muncha kamroq rentaning o’rnatilishiga olib keladi. Erning o’rnashgan o’rni (bozorlarga, temir yo’llarga, suv manbalariga va shu kabilarga) ham er rentasidagi farqlarni tushuntirishda muhim omil hisoblanadi. Boshqa sharoitlar bir xil bo’lganda ijarachi mehnat va moddiy resurslarga nisbatan qulay joylashgan er birligi uchun, bozordan uzoq joylashgan erlarga qaraganda ko’proq ijara haqi to’laydi.

Shunday qilib erga bo’lgan talab va renta miqdoriga ta’sir qiluvchi omillar quydagilar:

• 
  Erlarning unumdorligi. Bir turdagi ekinlar ekilganda unumdorligi yuqori bo’lgan erlarga talab katta bo’ladi va bu rentaning ham yuqori bo’lishiga olib keladi.
  
• 
  Foydalanishda bo’lgan erlarda etishtiriladigan qishloq xo’jalik maxsulotlarining bozor narxi qaysi mahsulotning bozor narxi yuqori bo’lsa, shu ekin ekiladigan erlarda renta ham yuqori bo’ladi.
  
• 
  Birgalikda foydalaniladigan boshqa resurslarning narxlari va unumdorligi. Masalan, qishloq, xo’jalik mashina va uskuna-larining narxi hamda unumdorligi renta miqdoriga ta’sir ko’rsatadi.
  
• 
  Er maydonlarining shahar markazlari, bozorlar, yo’llar va suv manbalariga joylashishining uzoq-yaqinligi.
  
• 
  Erlardan sanoat usulida, qurilish va boshqa maqsadlarda foydalanish imkoniyatining mavjudligi.
  
• 
  Erlarda ekin turlarini joylashtirish imkoniyatlari darajasi.
  

Sifati (unumdorligi) bir xil bo’lmagan erlarda vujudga keladigan renta miqdoridagi farqlarni yuqoridagi grafikda, faqat bir muncha boshqa nuqtai nazaridan oson kuzatish mumkin. Bunda har xil unumdorlikka ega bo’lgan er uchastkasida oldingidek faqat bitta qishloq xo’jalik mahsuloti, aytalik don etishtiriladi, har bir er uchastkasining hajmi doimiy va SS ga teng deb faraz qilinadi. Kapital, mehnat va o’zaro bog’liq boshqa resurslar miqdorini barcha uchastkalarga bir xil sarflaganda ularning unumdorligi yoki yanada aniqroq, pulda ifodalangan keyingi unumdorligi har bir uchastka uchun D₁, D₂, D₃, D₄ talab egri chizig’ining holatidan ko’rinadi. 1-, 2-, 3- er uchastkalariga mos keluvchi iqtisodiy renta R₁, R₂ va R₃ bo’ladi, bunda rentalardagi farq uchta er uchastkasining sifati, (unumdorligi) bir xil emasligi ko’rsatadi, 4-er uchastkasining unumdorligi shunchalik pastki, ijarachilar uchun uni to’liq qishloq xo’jalik oborotiga kiritish foydasiz. Rentaning vujudga kelishini tahlil qilishda erdan foydalanishning muqobil variantlari mavjud bo’lishini ham hisobga olish lozim. Ma’lum er uchastkasidan nafaqat don, balki boshqa qishloq xo’jalik mahsulotlari etishtirish, mol boqish, uy yoki boshqa ob’ektlar qurish uchun foydalanish mumkin. Erdan foydalanishning bu muqobil variantlari ham renta miqdorida farqlar bo’lishiga olib keladi.