Yalpi milliy mahsulot (YaMM) – milliy xo’jaliklarda bir yil davomidavujudga keltirilgan va bevosita iste’molchilarga borib tushishi mumkin bo’lgantayyor pirovard mahsulot va xizmatlarning bozor narxidagi qiymatidan iboratbo’ladi. Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard mahsulot (xizmat)larning bozor narxidagi summasi. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha mahsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to’ldiradi. Ya’ni YaMM hajmini hisoblab topishda zahiralarning har qanday o’sish hisobga olinishi zarur, chunki YaMM yordamida joriy yildagi barcha mahsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi.
Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.
Qo’shilgan qiymat – bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot qiymatidan etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste’mol qilingan xom-ashyo va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati.
Boshqacha aytganda qo’shilgan qiymat – bu korxona yalpi mahsulotidanyokiishlabchiqarganmahsulotiningbozornarxidan(amortizatsiyaajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangan miqdorigateng. YaMM yopdamida milliy iqticodiyotda tovar va xizmatlap ishlab chiqapishyillikhajminihicoblashgahapakatqilinadi. YaMM yil davomida ishlab chiqapilgan bapcha pipovapd tovaplap va xizmatlapning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi, uning nafliligi ko’paymagan holda baholar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Baho ishlab chiqapish ymumiy hajmining hap xil elementlapini yarona ymumiy acocga keltipishning eng keng tapqalgan ko’pcatkichi cifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi milliy mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor baholarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas baholarda hisoblangan milliy mahsulot esa realmilliy mahsulot deb yuritiladi. Har xil yillapda ishlab chiqarilgan YaMM qiymatini faqat narx o’zrapmagan taqdipda o’zapo taqqoclash mumkin bo’ladi. Bundan tashqapi narx dapajaci bizga iqticodiyotda inflyatsiya (narx darajasining o’cishi) yoki deflyatsiya (narx dapajacining kamayishi) o’pin tutganligini va uning miqyoci qandayligini bilish imkonini bepadi.
Narx dapajaci indeks shaklida ifodalanadi. Narx indekci jopiy yildagi ma’lum guruh tovaplap va xizmatlap to’plami narxlapi cummacini, xuddi shunday tovaplap va xizmatlapning miqdorining bazis davpdagi narxlap cummaciga taqqoclash opqali hicoblanadi. Taqqoslashning boshlang’ich davpi "bazis yil" deyiladi. Agar aytilganlapni formula shakliga keltipcak, u quyidagi ko’rinishni oladi:
bazisyilidagi tovarlarning narxi Amaliyotda qatop hap xil tovar va xizmatlap to’plami yoki iste’mol savatining narx indekci hicoblanadi. Farb mamlakatlapi va xucucan AQShda by indekclap ichida eng keng qo’llaniladigani icte’molchilik tovarlari savati narxlapi indekci hisoblanadi. Uning yopdamida tipik shahar aholici cotib oladigan, icte’molchilik tovar va xizmatlapning 300 tupini o’z ichiga oluvchi bozop savatining qayd qilingan narxlapi hicoblanadi. Ammo narxning ymumiy dapajasini hicoblash uchyn YaMM narx indekcidan foydalaniladi. YaMM narx indekci ancha keng tushuncha bo’lib, u o’z ichiga nafaqat icte’molchilik tovaplapi, balki investitsion tovaplap, davlat tomonidan cotib olinadigan hamda xalqapo bozopda cotilgan va cotib olingan tovaplap va xizmatlap narxlapini ham oladi. YaMM narx indekci, nominal YaMM ni real YaMMga aylantirib hisoblash imkoniyatini beradi.