|
Byudjet taqchilligi va davlat qarzlari
Davlat byudjetining daromadlari va xarajatlari muvozanatda bo’lishini taqozo qiladi. Lekin ko’pchilik hollarda davlat byudjeti xarajatlarining daromadlardan ortiqchaligi kuzatiladi, buning oqibatida byudjet taqchilligi tez sur’atlar bilan o’sadi. Bu holning sabablari ko’p bo’lib, ularning ichida, davlatning jamiyat hayotining barcha sohalaridagi rolining uzluksiz o’sib borishi, uning iqtisodiy va ijtimoiy vazifalarining kengayishi alohida o’rin tutadi.
Byudjet taqchilligining o’sishi mutloq miqdorda va uning yalpi milliy mahsulot (YaMM) ga nisbatida aniq namoyon bo’ladi. 2002 yilda Respublikamiz davlat byudjetining taqchilligi YaIMga nisbatan bir foizdan oshmagan1.
Byudjet taqchilligining o’zgarishi xo’jalik kon’yukturalaridagi joriy tebranishlar, ishlab chiqarishdagi davriy inqiroz va yuksalishlarni ham aks ettiradi, krizislar davrida davlat byudjet mablag’lari hisobidan iqtisodiyotning ma’lum sektorlarini ushlab turishga, umumdavlat ahamiyatiga ega bo’lgan tarmoqlarda investittsiyalar hajmini saqlab turishga majbur bo’ladi.
Byudjet taqchilligini moliyalashtirish (qoplash) ning muhim sharoiti davlat krediti bo’lib chiqadi. Davlat krediti deganda, davlat qarz oluvchi yoki kreditor sifatida chiqadigan barcha moliyaviy iqtisodiy munosabatlar yig’indisi tushuniladi.
Moliyaviy resurslarni davlat qarz olishning asosiy shakli – bu davlat zayomlarini chiqarish hisoblanadi. Ularni joylashtirish jarayonida davlat aholi, banklar, savdo va sanoat kompaniyalarining vaqtincha bo’sh turgan pul mablag’larini jalb qiladi.
Davlat o’z majburiyatlarini nafaqat xususiy sektorda joylashtirishi, balki ularni Markaziy bankda hisobga olishi ham mumkin. Bunda bank muomalaga pulning tovar hajmining ko’payishi bilan bog’liq bo’lmagan qo’shimcha massasini chiqaradi. Mazkur holda, davlat byudjetini moliyalashtirish pul muomalasiga to’g’ridan-to’g’ri inflyatsion ta’sir ko’rsatadi. Pul massasining o’sishi jamiyat haqiqiy boyligining ko’payishi bilan birga bormaydi.
Davlat qarzlarining to’xtovsiz ko’payib borishi, milliy daromadni foiz to’lovlari shaklida, tobora ko’proq qayta taqsimlanishga olib keladi.
Katta byudjet taqchilligi va davlat majburiyatlari bo’yicha foiz to’lovlari o’sish sharoitida, davlat qarzlarini to’lash vaqtini imkon darajada cho’zishga harakat qiladi. Buning uchun turli xil usullardan foydalanish mumkin. Jumladan davlat o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, o’rta va uzoq muddatli zayomlarga almashtiradi. U o’zining qisqa muddatli majburiyatlarini, ancha yuqori foiz bo’yicha yangi, uzoq muddatli zayomlar chiqarish hisobiga ham sotib olish mumkin. Bunday turdagi tadbirlar qisqa davrli samara berishi va vaqtincha davlatning moliyaviy ahvolini engillatishi mumkin, chunki u odatda kelgusida foiz stavkasining oshishi va qarzlar umumiy miqdorining o’sishi bilan bog’liq.
Xo’jalik hayoti baynalminallashuv jarayonlarining tez o’sishi, xalqaro kreditning jadal rivojlanishi natijasida davlat o’ziga zarur bo’lgan moliyaviy resurslarni jalb qilish uchun, bo’sh pul mablag’larining milliy chegaradan
1 I. A. Karimov. Iqtisodiyotni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish - eng muhim vazifamiz. «Xalq so’zi», 2000 yil 15 fevral.
tashqaridagi manbalaridan faol foydalanadi. Buning natijasida tashqi qarz vujudga keladi.
Shunday qilib, davlat zarur moliyaviy resurslarini ham ssuda kapitallarining milliy bozoridan ham va tashqi bozoridan qarz oladi.
Xalqaro kreditning tez o’sishi kapitalning mamlakatlararo migratsiyasi, mamlakat va regionlar iqtisodiy o’zaro bog’liqligining chuqurlashuvining muqarrar natijasi hisoblanadi. Xalqaro kredit moliyaviy resurslarni ham xususiy sektorning ehtiyojlarini qondirish, ham davlat byudjeti taqchilligini qoplash uchun jalb qilish imkoniyatini sezilarli kengaytiradi. Shu bilan birga tashqi qarzlarning o’sishi bir qator boshqa muammolarni keltirib chiqaradi. Ulardan asosiysi, milliy vositalar bilan nazorat qilib bo’lmaydigan ham kreditor va ham debitor mamlakatlar iqtisodiyotining kuchayib boruvchi bog’liqligi hisoblanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
