Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

Asosiy adabiyotlar:

1,2,3,4,5,6,7,8,9,12,16,18,21.

Qo’shimcha adabiyotlar:

6,8,9,29.

20. MAVZU. IQTISODIY O’SISH VA MILLIY BOYLIKNING KO’PAYISHI, MILLIY IQTISODIG’TGA AMAL QILISH VA RIVOJINING NATIJALARIDIR.

REJA:

1. 
   Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va ko’rsatkichlari.
   
2. 
   Iqtisodiy o’sishning omillari.
   
3. 
   Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi.
   

1. Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va ko’rsatkichlari.

Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi.

Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish, deganda iqtisodiy ravnaq, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi bo’lib, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning ko’payib borishini bildiradi. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni ikki darajada olib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan hajmiga qarab aniqlanadi. Makroiqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning (YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan pulda ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi.
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon bo’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil qilinadi. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo’lib, o’z ifodasini real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko’payishida topadi. Shuni aniq tasavvur qilish kerakkki, mahsulotlar va xizmatlar g’oyat xilma-xil bo’lganidan ularning yagona moddiy o’lchami bo’lmaydi. Yagona o’lcham vazifasini bozor narxi bajaradi. Nima ish bajarilmasin, qanday mahsulot yaratilmasin, uning hajmi shuncha pulga teng deb hisoblanadi. Shu sababli YaMM ham ikki usulda hisoblanadi.
Birinchi usulda xarajatlar jamlanadi, ya’ni barcha iste’molchilarning tovar va xizmatlarni sotib olishga sarflangan puli jamlanadi. Ikkinchi usulda daromadlar – tovar va xizmatlarni sotishdan tushgan pul daromadlari jamlanadi. Iqtisodiy o’sish esa, YaMMning real hajmi bilan o’lchanadi. Gap shundaki, uning qiymat - pul shakli narxlarga bog’liq. YaMMning moddiy hajmi o’smasada, inflyatsiya ta’sirida narx oshsa, uning qiymat-pul miqdori ortib ketadi. Iqtisodiy o’sishga tarixiy jihatdan yondashilganda, u bir xil suratlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o’sish suratlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto cheklanish davrlari ma’lum. Agar katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo’lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda,
barqaror iqtisodiy o’sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi hosil bo’ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o’sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat o’zgarishlari shaklida ham namoyon bo’ladi. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab o’tganlaridek: «Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda... uning mezonlariga va eng avvalo, sifat ko’rsatkichlariga ko’proq e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb etadi. Bunday o’sishlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o’zgarishlar, uning izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini yuksaltirishga, bir so’z bilan aytganda, amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kelishi lozim»¹. Shunday ekan iqtisodiy o’sish bevosita yalpi milliy mahsulot miqdorining mutloq va aholi jon boshiga hamda iqtisodiy resurs xarajatlari birligi hisobiga ko’payishi hamda sifatining yaxshilanishida va tarkibining takomillashuvida ifodalanadi.
Mahsulotning o’sish sur’ati bilan ishlab chiqarish omillari miqdorining o’zgarishi o’rtasidagi nisbat iqtisodiy o’sishning ekstensiv ¸ki intensiv turlarini belgilab beradi.