|
8-jadval |
Bank
|
Markaziy bank majburiyatlar
|
Majburiy
rezervlar
|
Rezervdan
ortiq
|
Ssudaga berish
mumkin bo’lgan pul
| |
A
|
200000
|
40000
|
160000
|
160000
| |
B
|
160000
|
32000
|
128000
|
128000
| |
V
|
128000
|
25600
|
102000
|
102000
| |
G
|
102000
|
20480
|
81920
|
81920
| |
D
|
8192
va hokazo
|
16384
|
6553
|
65536
|
Yaratilgan umumiy kredit pul miqdori 800000
"A" bankdan ssuda olgan tadbirkor o’z sotib olgan tovarlariga chek bilan to’laydi. Bu chekni tovar sotgan bankka o’tkazadi. "B" bankda yangi 160000 pul vujudga keladi. Endi bu pulni 32000 so’mini rezervga o’tkazib, qolgan 128000 so’mini qarzga berish mumkin. Bu bankdan qarz olgan mijoz olgan pulini turli yuridik shaxslar va jismoniy shaxslarga tovar va ko’rsatgan xizmatlari uchun to’laydi. Ular bu pullarni "V" bankka qo’yadilar. "V" bankning depozitlari 128000 so’mga ko’paydi. Bu bank o’z navbatida 25600 so’mni rezervga qo’yib 102400 so’mni kreditga beradi. Keyingi etapda 102400 so’mni olganlar "G" bankka qo’yib, ularning depozitlarini shuncha so’mga ko’paytiradi. o’z navbatida bu bank ham 20480 so’mni rezervga qo’yib, 8192 so’mni kreditga berish mumkin. Buning natijasida banklar tomonidan yaratilgan yangi pulning miqdori 472321 so’mgacha etadi.
"G’ bankning aktivi
|
"G" bankining passivi
|
Rezerv 20480
|
Depozitlar 102400
|
Ssuda 81920
|
----------
|
Jami 102400
|
Jami 102400
|
Mantiqiy fikr yuritadigan bo’lsak, banklar tomonidan yangi pul yaratilish jarayoni davom etadi, lekin ma’lum bir chegaragacha. Mana shu jarayon bank depozitlarini ko’payishini multiplikatsion effekt deb atashadi. Biz ko’rdik-ki, 200000 so’mni yuzaga kelishi butun bank tizimlarida depozitlarni bir necha marta o’sishiga olib keladi.
Shunday qilib bank tizimi pul taklifini multiplikatsiya qilish ya’ni ko’paytirishi mumkin ekan. Uning aniq hajmini pul multiplikatori yoki bank multiplikatori ko’rsatadi. Multiplikator so’zma-so’z tarjima qilinsa, ko’paytiruvchi degani. U quyidagi formula yordamida hisoblanadi.
1
m= r *100%
bu erda: m - pul multiplikatori; r - MB qo’yilish kerak bo’lgan talab etilgan rezerv (zaxira) normasi;
Agar, r = 20% bo’lsa, u holda m = 1x100/20 = 5; ya’ni har bir so’mimiz depozitlarni 5 so’mga ko’payishiga olib keladi. Ko’rinib turibdiki rezerv normasining kamayishi depozitlarning o’sishiga, pul massasini ko’payishiga, aksincha rezerv normasining ko’payishi pul massasini kamayishiga olib keladi.
Misolimiz bo’yicha rezerv normasi 20 % dan 10% ga tushirilsa, multiplikator 10 ga teng bo’ladi, aksincha 25%ga ko’tarilsa multiplikator 4 ga teng bo’ladi.
Real hayotda bank depozitlari ko’payishi-multiplikatsion effekti ancha farq qiladi. Sababi bankdan olingan ssudaning hammasi ham bankka qaytib bormaydi. Ulardan bir qismi muomalada naqd pul tarzida aylanib yurishi mumkin. Undan tashqari mijozlar o’z joriy schetlaridan pullarini olishi mumkin. Bularning hammasi banklarning ssuda berish imkoniyatlarini kamaytiradi.
Bunda bankdan rezervdan tashqari naqd pulga aylangan mablag’ ham chiqib ketadi. U pul multiplikatorini o’zgartiradi. Agar naqd pulga aylangan qismini "s" bilan belgilasak, u holda yuqoridagi formulamiz quyidagicha bo’ladi.
1
m = r+c
;* 100
holda
Agarda ana shu naqd pulga aylangan miqdori 30% tashkil qilsin desak, u
Pul multiplikatori 1x100:(20+30) = 2;
Demak har bir so’m qo’shimcha depozitlar avvalgiga o’xshab 5 emas, balki 2
so’m yangi kredit puli xosil qilindi.
Pul multiplikatoridan foydalanib, umumiy pul massasi miqdorini ko’paytirish yoki kamaytirishni hisoblab chiqarish mumkin. Bizni mamlakatimizda bu uslubni iqtisodiyotni tartibga solishda qo’llanishini endi o’rganilayapti. Bozor iqtisodiyotida emissiyaga qaraganda rezervlar miqdorini o’zgartirish bilan pul muomilasini tartib solish afzalroq.
Bu erda shuni eslatib o’tish kerakki, rezerv tarzida MB da ma’lum miqdorda pulni saqlash majburiyatlar bo’yicha to’lov qobiliyatsizligi xatarini kamaytirsa ham banklardan mijozlarning omonatiga qo’ygan pullarini yoppasiga olish uchun harakat qilishlarini oldini ola bilmaydi. Rezervni etishmasligi moliyaviy sarosimalikni keltirib chiqarishi mumkin.
Moliyaviy sarosimalik - bu mijozlar omonatiga qo’ygan pullarni shu vaqtni o’zida olishga urinishlari, qarzdorlarda esa talab qilingan miqdorda pulni yo’qligi sababli kishilarni sarosimaga tushishidir. Bu banklarni va o’z navbatida bank bilan bog’liq kompaniyalarni ham bankrot bo’lishiga olib kelishi mumkin. Ilgari moliyaviy sarosimalik yuz berishi oddiy hodisa bo’lgan. Agar biron yirik qarzdorni o’z qarzini vaqtida uzolmasligi ma’lum bo’lib qolsa, bankka pul qo’ygan omonatchilarga
mablag’ini vaqtida qaytara olmaydi. Mijozlar esa iloji boricha o’z pul mablag’larni tezda qaytarib olishga harakat qiladilar. Bu urinishda mijozlarning ishonchini yo’qolishi, oxir-oqibat bank tizimining kattagina qismini bankrotga olib kelishi mumkin.
AQShda 50 yildan ortiq vaqt mobaynida moliyaviy sarosimalik yuz bermadi. Bu bank rezervi bilan bog’liq emas, chunki bank mijozlari moliyaviy barqarorlik haqida ovozalar tarqalsa ham o’z omonatlarini olish uchun sarosimaga tushib shoshilmaydilar. Sababi, ularning omonatlari, depozitlarini sug’urtalash federal korporatsiyasi tomonidan sug’urtalangan. Agar bank biron sabab bilan yopilsa, uning mijozlari bir necha kun ichida konpensatsiya olishni mo’ljallashlari mumkin.
Agar sug’urta fondi mablag’lari etmasa, hukumat zarur pulni emissiya qiladi. Ma’lumki, hamma banklarda aktivlar summasi bankning o’z kapitalidan bir necha marta yuqori, uning koeffitsienti 15:1 gohida 25:1 gacha etadi. Undan tashqari aktivlar umumiy summasida muddati uzaytirilgan kreditlar mavjudki, uni to’lanishi umuman shubxali.
Tijorat banklarini qisqa muddatli resurslari portfelidan uzoq muddatli kreditlar berishga harakati ham xatarli.
Umuman olganda xatar darajasi 25% oshmasligi, eng yaxshi variant hisoblanadi.
Bank ishida moliyaviy xatarlarni sug’urtalash (xedjerlash) butun bir tizimi mavjud. Bu borada bizning mamlakatimizda dastlabki qadamlar qo’yilmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
