Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

 
Asosiy adabiyotlar: 
1,2,3,4,5,6,7,8,9,12,16,18,21. 
 
Qo’shimcha adabiyotlar: 
6,8,9,29. 
 

---

 
38
20-MAVZU. IQTISODIY O’SISH VA MILLIY BOYLIKNING KO’PAYISHI, 
MILLIY IQTISODIG’TGA AMAL QILISH VA RIVOJINING 
NATIJALARIDIR. 
 
REJA: 
1. Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va ko’rsatkichlari. 
2. Iqtisodiy o’sishning omillari. 
3. Milliy boylik tushunchasi va uning tarkibiy tuzilishi. 
 
1. Iqtisodiy o’sishning mazmuni, turlari va ko’rsatkichlari. 
 
 
Mamlakatlarning iqtisodiy rivojlanishi ko’p omilli va shu bilan birga ziddiyatli 
jarayon hisoblanadi. Iqtisodiy rivojlanish hech qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi 
chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. 
Shu ayonki, har qanday jamiyatda o’sib borayotgan ehtiyojlarni qondirish va 
farovon yashash uchun iqtisodiy o’sish yuz berishi kerak. Iqtisodiy o’sish, deganda 
iqtisodiy ravnaq, ya’ni iqtisodiyotning dinamik rivojlanishi bo’lib, yaratilgan tovarlar 
va xizmatlarning ko’payib borishini bildiradi. Ammo iqtisodiy rivojlanish hech 
qachon bir tekis, yuqorilab boruvchi chiziq bo’yicha ro’y bermaydi. Iqtisodiy o’sishni 
ikki darajada olib qarash mumkin. Mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy o’sish. 
Mikroiqtisodiy o’sish firma, korxona va tarmoq miqyosidagi rivojlanishni aks ettiradi 
va ularda o’sish yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bozor narxida hisoblangan 
hajmiga qarab aniqlanadi. Makroiqtisodiy o’sish milliy iqtisodiyot, ya’ni muayyan 
mamlakat miqyosidagi iqtisodiy taraqqiyotni ifoda etadi va yalpi milliy mahsulotning 
(YaMM) ko’payishini bildiradi. YaMM hajmi iqtisodiy o’sishning umumlashgan 
pulda ifodalangan ko’rsatkichi hisoblanadi. Shu bilan birgalikda, iqtisodiy rivojlanish 
o’z ichiga yuksalish va inqiroz davrlarini, iqtisodiyotdagi miqdor va sifat 
o’zgarishlarni, ijobiy va salbiy tomonlarni olib notekis boradi. 
Milliy iqtisodiyotda iqtisodiy rivojlanish qiyin aniqlanadigan jarayon 
bo’lganligi sababli, uning mezonlaridan biri bo’lgan iqtisodiy o’sish ko’proq tahlil 
qilinadi. Iqtisodiy o’sish iqtisodiy rivojlanishning tarkibiy qismi bo’lib, o’z ifodasini 
real YaMM (YaIM) hajmining va uning aholi jon boshiga ko’payishida topadi. Shuni 
aniq tasavvur qilish kerakkki, mahsulotlar va xizmatlar g’oyat xilma-xil bo’lganidan 
ularning yagona moddiy o’lchami bo’lmaydi. Yagona o’lcham vazifasini bozor narxi 
bajaradi. Nima ish bajarilmasin, qanday mahsulot yaratilmasin, uning hajmi shuncha 
pulga teng deb hisoblanadi. Shu sababli YaMM ham ikki usulda hisoblanadi. 
Birinchi usulda xarajatlar jamlanadi, ya’ni barcha iste’molchilarning tovar va 
xizmatlarni sotib olishga sarflangan puli jamlanadi. Ikkinchi usulda daromadlar – 
tovar va xizmatlarni sotishdan tushgan pul daromadlari jamlanadi. Iqtisodiy o’sish 
esa, YaMMning real hajmi bilan o’lchanadi. Gap shundaki, uning qiymat - pul shakli 
narxlarga bog’liq. YaMMning moddiy hajmi o’smasada, inflyatsiya ta’sirida narx 
oshsa, uning qiymat-pul miqdori ortib ketadi. Iqtisodiy o’sishga tarixiy jihatdan 
yondashilganda, u bir xil suratlarda va bir tekis bormaydi. Tarixda iqtisodiy o’sish 
suratlarining jadallashish, jiddiy pasayish va hatto cheklanish davrlari ma’lum. Agar 
katta tarixiy bosqichlar olib qaraladigan bo’lsa, jahon va milliy iqtisodiyotda, 

---

 
39
barqaror iqtisodiy o’sish, ishlab chiqarishning har tomonlama taraqqiyot manzarasi 
hosil bo’ladi. Shu bilan birga iqtisodiy o’sish nafaqat miqdor, balki muayyan sifat 
o’zgarishlari shaklida ham namoyon bo’ladi. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlab 
o’tganlaridek: «Iqtisodiy rivojlanish sur’atlari haqida gapirganda... uning mezonlariga 
va eng avvalo, sifat ko’rsatkichlariga ko’proq e’tibor qaratish muhim ahamiyat kasb 
etadi. Bunday o’sishlar iqtisodiyotimizda yuz berayotgan tarkibiy o’zgarishlar, uning 
izchil va barqaror rivoji uchun xizmat qilishi, xalqimizning hayot darajasini 
yuksaltirishga, bir so’z bilan aytganda, amaliy hayotimizni yaxshilashga olib kelishi 
lozim»
1
. Shunday ekan