Toshkent moliya instituti iqtisodiyot nazariyasi

3. Soliq tizimi va uning vazifalari 
 
Soliq iqtisodiy kategoriya sifatida, sof daromadning bir qismini byudjetga 
jalb qilish shakli bo’lib, moliyaviy munosabatlarning tarkibiy qismini tashkil qiladi. 
Soliq - bu byudjetga majburiy to’lovlar shakli. 
Soliq yordamida milliy daromadning tegishli qismi taqsimlanadi va qayta 
taqsimlanadi. 
Davlat tomonidan olinadigan soliqlar hamda ularning tashkil qilinish shakl va 
usullari birgalikda soliq tizimini tashkil qiladi. 
Milliy iqtisodiyotda soliqlar quyidagi uchta muhim vazifani bajaradi: 
- davlat xarajatlarini moliyalashtirish (fiskal vazifasi); 
- ijtimoiy tanglikni yumshatish (ijtimoiy vazifasi); 
- iqtisodiyotni tartibga solish (tartibga solish vazifasi). 
Davlat sarflari soliq tushumlari hisobiga amalga oshsada, davlat sarflari 
miqyosining o’sishi o’z navbatida soliqlarning o’sishini taqozo qiladi va uning 
darajasini belgilab beradi. 
Hozirgi davrda umumiy tendentsiya bo’lgan davlat sarflarining va shunga mos 
ravishda soliq hajmining o’sib borishini quyidagi omillar taqozo qiladi.  
1. Aholi sonining o’sishi. Aholi jon boshiga davlat sarflari darajasi o’zgarmay 
qolgan taqdirda ham, aholining o’sgan qismini ijtimoiy ne’matlar va hizmatlar bilan 
ta’minlash qo’shimcha mablag’larni zarur qilib qo’yadi. 
2. Ijtimoiy soha xizmatlari sifatiga talabning ortishi va urbanizatsiya. Kishilar 
turmush darajasining ortishi ijtimoiy soha xizmatlari hajmiga va sifatiga talabni 
oshiradi. 
3. Atrof-muhitning  ifloslanishi.  Aholi  sonining o’sishi va urbanizatsiyaning 
kuchayishi atrof muhitning sifati muammosini keskinlashtiradi. Juda ko’p miqdordagi 
moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va iste’mol qilish havo, suv va erning ifloslanishi 
shaklidagi qo’shimcha xarajatlarning o’sishini keltirib chiqaradi. Atrof-muhit 
muammosini hal qilishda asosiy rol davlat zimmasiga tushadi. 
4. Daromadlar  tengsizligini  qisqartirish  dasturlarini amalga oshirish. Bularga 
xususan ijtimoiy sug’urtani rivojlantirish, ishsizlik bo’yicha nafaqalar, ijtimoiy 
ta’minot, tekin tibbiyot yordamlari davlat dasturi, oziq-ovqat mahsulotlariga 
dotatsiyalar, davlat uy joy qurilishi kiradi.  
5. Milliy mudofaa, davlat xavfsizligining ta’minlash xarajatlari hajmining 
o’sishi. 
Hozirgi davrda davlatning soliq siyosatini O’zbekiston Respublikasi Davlat 
Soliq Qo’mitasi va uning joylardagi (viloyat, shahar, tuman) muassasalari amalga 
oshiradi. 
Respublika hududida amal qiluvchi soliqlar, uning to’lovchilari soliq 
undirishning ob’ektlari, soliq to’lash tartibi, soliq to’lash bo’yicha imtiyozlar, soliq 
to’lash bilan bog’liq ravishda kelib chiqadigan munozaralarni hal qilishning umumiy 
tartibi O’zbekiston Respublikasining soliq to’g’risidagi qonunlari bilan aniqlanadi. 
Korxonalar faoliyatini soliq yordamida tartibga solish quyidagi umumiy 
printsiplar asosida amalga oshiriladi: 

---

 
90
- 
barcha daromadlardan, ularning manbalariga bog’liq bo’lmagan holda soliq 
undirishning majburiyligi; 
- soliq undirishda barcha uchun yagona umumdavlat siyosati; 
- samarali ishlovchi korxonalarda hamda xo’jalik yuritishning progressiv shakllari 
uchun soliq normalarining rag’batlantiruvchi rolini ta’minlash; 
- soliq to’lovi bo’yicha barcha sub’ektlar majburiyati ustidan moliyaviy nazorat. 
Soliq stavkasini belgilash bir qator printsiplarga asoslanadi.   
1. Naflilik printsipi - har xil kishilardan, ularning soliqlar hisobiga 
moliyalashtiriladigan dasturlardan foydalanishi darajasiga qarab turlicha soliq undirilishi 
kerakligini bildiradi. 
Soliq summasining (R) soliq olinadigan summaga (D) nisbatining foizdagi 
ifodasi soliq stavkasi (R)` deyiladi yoki, 
 
                                                     
                                                   
 
R= 
R
D
 *100% 
 
2. To’lovga layoqatlilik printsipi - soliq miqdori soliq to’lovchining boyligi va 
daromadlari darajasiga mos kelishi zarur. Boshqacha aytganda, soliq solish 
daromadlarning adolatli taqsimlanishini taqozo qilish zarur. 
3. Adolatlilik printsipi - daromadlari va hukumat dasturlaridan foydalanish 
darajasi bo’yicha teng bo’lgan kishilar teng miqdorda soliq to’lashi zarur. 
Soliq bo’yicha imtiyozlar qonunchilik bitimlarida belgilangan tartib va 
sharoitlar asosida o’rnatiladi. Soliq imtiyozlarining amaliyotda quyidagi turlari keng 
tarqalgan: 
- ob’ektlarning soliq olinmaydigan eng kam darajasini belgilash; 
- 
soliq to’lashdan alohida shaxs yoki ma’lum guruhlarni (masalan, urush 
fahriylarini) ozod qilish; 
- soliq darajasi (stavkasi)ni pasaytirish; 
- soliq olinadigan summadan chegirish; 
- soliqli kredit (soliq olishni kechiktirish yoki soliq summasini ma’lum miqdorga 
kamaytirish). 
Soliqlarni turkumlashga turli xil mezonlar asosida yondashiladi. 
Soliq stavkasi va daromadlar o’rtasidagi nisbatga asoslanib, soliqlar odatda 
progressiv (o’sib boruvchi), proportsional (mutanosib) va regressiv (kamayib boruvchi) 
soliqlarga bo’linadi. 
1. Agar soliqning o’rtacha stavkasi daromadlar ortishi bilan o’sib borsa, progressiv 
soliq hisoblanadi. 
2. Daromadlar o’sib borishi bilan o’rtacha stavkasi pasayib boruvchi soliqlar 
regressiv soliqlar deyiladi. 
3. Proportsional soliq o’rtacha soliq stavkasi daromad hajmiga bog’liq bo’lmagan 
holda o’zgarishsiz qolishini taqazo qiladi. 

---

 
91
Soliqlar amal qilish doirasi (markaziy va mahalliy soliqlar), mahsulot 
tannarxiga qo’shilish usuli (to’g’ri va egri soliqlar) va iqtisodiy mazmuniga qarab 
ham turkumlanadi. 
Soliqlar takror ishlab chiqarish jarayoniga ta’sir ko’rsatib, iqtisodiy faollikni 
tartibga solishning vositalaridan biri rolida ham chiqadi. 
Bunda davlat butun xo’jalik kon’yunkturasiga umumiy ta’sir ko’rsatish 
maqsadida, soliq mexanizmidan keng foydalanadi. Davlat iqtisodiyotdagi turg’unlik 
holatini bartaraf qilish uchun imtiyozli soliqlar yordamida kapital quyilmalarni 
rag’barlantiradi, hamda shu orqali iste’molchilik va investitsion tovarlarga yalpi 
talabni kengaytirish uchun ancha kulay sharoit yaratadi. Soliqlarni pasaytirish 
iqtisodiy yuksalish va davlat daromadlarining o’sishiga olib kelishini birinchi bo’lib 
amerikalik iqtisodchi A.Laffer asosladi. A.Lafferning mulohazalariga ko’ra, 
korporatsiyalar daromadiga soliqlar stavkasini haddan tashqari oshirish, ularning 
kapital qo’yilmalariga bo’lgan rag’batini susaytiradi, fan texnika taraqqiyotini 
to’xtatadi, iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradi va bular oxir oqibatda, davlat byudjeti 
tushumlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. 
Davlat byudjetining daromadlari va soliq stavka (norma) si o’sishi o’rtasidagi 
bog’liqlikning grafikda tasvirlanishi “Laffer egri chizig’i” nomini oldi. (7-Chizma).