Toshkent moliya instituti «iqtisodiyot» kafedrasi «mikroiqtisodiyot. MAKROiqtisodiyot»

Nega OPEK neftning yuqori narxini ushlab turishda muvaffaqiyatsizlikka uchradi?

O‘tgan bir necha o‘n yillik mobaynida jahon iqtisodiyoti uchun eng ko‘p putur yetkazadigan hodisalar neft bozorida vujudga kelmoqda. 1970-yilda neft eksport qiluvchi davlatlar tashkiloti (OPEK) a’zolari daromadni ko‘paytirish maqsadida neftning jahon narxini oshirishga qaror qilishdi. Bu maqsadga ular birgalikda neft miqdorini qisqartirish orqali erishishdi. 1973-yildan 1974-yilgacha neftning narxi 50 foizdan yuqoriroqqa ko‘tarildi. Bir necha yildan so‘ng, OPEK bu ishni yana bir bor amalga oshirdi. 1979-yildan 1981-yilgacha neft narxi qariyb ikki barobar ko‘tarildi.

Biroq OPEK yuqori narxni ushlab turishni qiyin deb topdi. 1982-yildan 1985-yilgacha neftning narxi yiliga 10 foizdan pasaydi. Tez orada esa OPEK davlatlari o‘rtasida qoniqmaslik va tartibsizlik keng yoyildi. 1986-yilda OPEK a’zolari o‘rtasidagi hamkorlik butunlay sindi va neftning narxi 45 foizga keskin pasaydi. 1990-yilda neftning narxi 1970-yildagi narx bilan bir xil edi va 90-yillarda uning narxi deyarli o‘zgarmadi( XXI asrning 1-o‘n yilligida neftning narxi yana oshdi, lekin OPEK uni kamaytirganidan emas, balki neftga bo‘lgan talab oshganligidan va Xitoy iqtisodiyoti shiddat bilan ko‘tarilayotganidan).

1970-1980-yillardagi OPEK hodisasi qisqa va uzoq muddatda talab va taklif qanday harakatlanishini ko‘rsatadi. Qisqa muddatda neftga bo‘lgan talab va taklif nisbatan elastik emas. Taklif elastik emas, chunki ma’lum neft zaxiralari va neft qazib chiqarish hajmi tez o‘zgarmaydi. Talab ham elastik emas, chunki sotib olish narxdagi o‘zgarishlarga tez javob qaytarmaydi. Demak, 8-chizmada ko‘rsatilganidek, qisqa muddatdagi taklif, talab tik qiya holda turadi. Taklif S₁ dan S₂ ga o‘zgarganda, P₁dan P₂ ga narxning ko‘tarilishi katta bo‘ladi.

Uzoq muddatda vaziyat ancha farqlidir. Uzoq vaqt mobaynida, OPEKdan tashqari neft ishlab chiqaruvchilar yuqori narxlarga javoban neft tadqiqotlarini ko‘paytiradilar va ishlab chiqarishning yangi kuchlarini barpo etishadi. Iste’molchilar esa tejashga harakat qilishadi, masalan eski samarasiz mashinani yangisiga almashtirishadi. Demak, 8-chizmada ko‘rsatilganidek, uzoq muddatli talab va taklif egri chizig`i elastik hisoblanadi. Uzoq muddatda taklif egri chizig`ining S₁ dan S₂ ga o‘zgarishi narxning ozgina ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi.