Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

1-расм. Транспорт тизими ва шаҳарлар шакли 
Тарихан олиб қарасак, шаҳарларда пиёда юриш мунтазам қисқариб 
бормоқда, чунки бу ўрта ва узоқ масофаларга ҳаракатланишни самарасиз 
қилиб қўймоқда. Шунинг учун ҳам, асосий нуқталар бир нуқтада тўплана 
бошлаган ва шаҳарларнинг шакли зичлашиб борган. Кўпгина замонавий 
шаҳарларнинг ҳозирги шакли айнан мана шундай факторлар туфайли 
шаклланган, гарчи бу факторлар ҳозирда умуман рол ўйнамаса ҳам. Кўплаб 
Европа, Япония ва Хитой шаҳарлари инфраструктурасининг зич жойлашуви 
уларда яшовчи аҳолига жами йўлнинг учдан икки қисмини пиёда босиб ўтиш 
имконини берган. Бошқа тарафга қарасак эса, бир-биридан узоқда жойлашган 
Австралия, Канада ва Америка шаҳарлар яқиндагина қурилган ва шунинг 
учун уларнинг ҳаракатланиши кўпроқ автомобилга боғлиқдир. 
Демак, шаҳар транспорт тизими ҳудуднинг жойлашувига боғлиқдир, бе 
эса фойдаланилаётган асосий нуқталарга кўра ўзаро фарқ қилади. Моторли 
транспорт воситаларининг ривожланиши билан кўпайиб бораётган 
шаҳарларда ҳудудий инфраструктура ҳам ўзгариб бормоқда, ва бунинг 
натижасида инсонларнинг моторли транспорт воситаларига, булар қаторида 
асосан шахсий автомобилга эҳтиёжлари ошиб бормоқда.
2-расм. Турли хил транспорт воситаларида бир соатлик қатнов 
масофаси
Дисперсия эса, Мадрид, Париж ва Лондон каби марказлашган Европа 
метрополияларидан тортиб то Сеул, Шанхаи ва Буенос-Айрес каби 
Транспорт 
воситалари 
Инфраструктура 
Фойдаланувчилар 
Транспорт 
Ҳ
уд
уд
и
й
хар
и
та
Шаҳар шакли 
Пиёда юриш 
Стриткар 
Велосипед 
Автомобил 
Автомобил 
(эркин йўлда) 
Стриткар 
йўналиши 
Эркин йўлда 

---

116 
саноатлашаётган шаҳарлар ва тез ва тартибсиз равишда ривожланаётган 
Бумбаи ва Лагос каби шаҳарларга тарқалмоқда. Йўловчи учун эса, масофа ва 
вақт ўртасидаги боғлиқлик транспорт воситасига қараб сезиларли даражада 
ўзгаради.Танлаган йўловчи соатига 5 км тезликда ҳаракатланса, бир соат вақт 
ичида 5 км масофани босиб ўтади. Бу тезликда унинг имкониятлари 10 км 
диаметрли айлана билан чегараланган бўлади. 
- Стриткар. Йигирманчи асрнинг биринчи ярмида фаолият кўрсатган 
стриткарлар соатига 15 километр масофада бир йўналишда ҳаракатланади. 
Бундай ҳолатда, уларнинг имкониятлари 15 километрли айлана билан 
чегараланган бўлади. 
- Велосипедлар. Уларнинг тезлиги ҳам деярли стриткарлар кабидир, 
аммо улар фақат бир йўналишда ҳаракатланишмайди, уларнинг 
имкониятлари 15 километр диаметрли айлана билан чегараланган бўлади. 
- Автомобил (тирбандликларни ҳисобга олганда). Тахминан 30 
километр тезлик билан ҳаракатланишини ҳисобга олсак, (тўхташлар, 
светофорлар, парковка ва ҳ.з.) уларнинг ҳаракатланиш имкониятлари 30 
километрга етади. 
- Автомобил (тирбандликларни ҳисобга олмаса). Эркин йўлда эса, 
уларнинг тезлиги тахминан 60 километрдир. Демак, уларнинг имкониятлари 
тахминан 60 километр диаметрли айлана билан чегараланган бўлади.