Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti

Такрорлаш учун савол ва топшириқлар
1.
Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишда кичик бизнес ва хусусий 
тадбиркорлик роли қандай аҳамият касб этади? 
2.
Аҳоли бандлигини таъминлашда кичик бизнес ва хусусий 
тадбиркорликнинг ўрни. 
3.
Ижтимоий хизматлар сифатини такомиллаштиришда кичик бизнес ва 
хусусий тадбиркорликнинг ўрнини баҳоланг. 
4.
Кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни давлат томонидан қўллаб-
қувватлашнинг асосий йўналишларини тавсифланг. 
5.
Ҳудудларда кичик бизнес ва хусий тадбиркорлик фаолиятини ташкил 
этиш билан боғлиқ қандай муаммолар мавжуд? 
20-МАВЗУ: ИЖТИМОИЙ СОҲАНИНГ МОДДИЙ-ТЕХНИКА 
АСОСЛАРИ 
20.1. Ижтимоий соҳада моддий техника асоси ва унинг 
таркиби ҳақида тушунча 
Ижтимоий соҳа моддий-техника асосининг шаклланиши ишлаб чиқариш 
тизими алоқалари таъсирида амалга ошади. 
Бозор иқтисодиёти шароитида соҳанинг моддий-техника асосини 
мақсадга йўналтирилган ҳолда ташкил қилиш ва ривожлантириш, мамлакат-
нинг ижтимоий сиёсати олдига қўйган вазифаларини амалга ошириш 
шартларини таъминлаб, халқ фаравонлигини ошириб жамиятнинг ишлаб 
чиқариш кучларини тайёрлаш ва ривожлантириш асосий вазифалардан 
ҳисобланади. 
Ижтимоий соҳанинг моддий-техника асоси деганимизда жамият 
аъзоларининг ўсиб бораётган эҳтиёжларини қондириш, ҳар томонлама 
ривожланаётган турмуш тарзини замонавийлаштириш, жамият ҳаётининг 
барча соҳаларида иқтисодиётнинг ўсишига, самарадорликнинг ошишига 
таъсир кўрсатувчи омиллар тушунилади.
Республикамиз Президенти И.А.Каримов ижтимоий соҳани ривожлан-
тиришга катта эътибор қаратмоқда, буни биз диёримизда олиб борилаётган 
ижтимоий сиёсатнинг устиворлигида ва ҳар бир оиланинг алоҳида уй-жой 
билан таъмиллаш сиёсатида кўришимиз мумкин.
Илмий-техника тараққиёти ҳам ижтимоий соҳа моддий-техника асоси-
нинг ўсиш омилларидан бири ҳисобланади. Ҳозирги даврда соғлиқни сақлаш, 
халқ таълими, илм-фан, бошқариш ва хизмат кўрсатиш соҳаларининг бошқа 
тармоқларида замонавий воситалар қўлланилмоқда.
Аҳолига хизмат кўрсатиш тармоқларининг моддий-техника таъминоти 
хизмат ҳажмини оширибгина қолмай, балки ёрдамчи ишчилар ва малакали 
ходимларнинг меҳнат самарадорлигини, хизмат маданияти ва сифатини 
ошириш учун ҳам хизмат қилади. Соғлиқни сақлаш, уй-жой хўжалиги, таълим 

---

195 
соҳаларида хизмат кўрсатувчи ходимларга ишни механизация-лаштириш ва 
автоматлаштириш йўли орқалигина ҳал қилиш мумкин. 
Илм-фан, ижтимоий суғурта, кредитлаш, давлат бошқариши каби соҳа-
ларда моддий-техника таъминотининг сифат даражаси жамиятни иқтисодий ва 
ижтимоий бошқаришни мукаммаллаштиришда янги лаборатория жиҳоз-лари, 
компьютер техникаси, иқтисодий математик усуллардан фойдаланиш орқали 
прогрессив технологияга ўтишда асос бўлади. Шундай қилиб, хизмат 
кўрсатиш соҳаларининг моддий-техника асосини мукаммаллаштириш илмий-
техника тараққиётини жадаллаштиришнинг асосий бўғини ҳисобла-нади.
Бозор иқтисодиёти шароитида инвестиция таркибини яхшилаш, илм ва 
техниканинг энг яхши ютуқларидан кенг миқиёсда самарали фойдаланиш, 
илмий-техник тараққиёти орқали бошқаришнинг ўсишини таъмиллаш каби-
лар бу ишнинг асосий йўналиши ҳисобланади. 
Ижтимоий соҳа моддий-техника асосининг буюмли белгилари улар-
нинг фондларидир. Лекин улар ишлаб чиқариш фондларидан тубдан фарқ 
қилади ва умумий ташкилий фаолият соҳасида эҳтиёж предмети сифатида 
узоқ муддат фойдаланилади. Фондлардан фойдаланиш жараёнида ходимлар 
меҳнати орқали хизмат кўрсатиш фондларининг истеъмол қиймати ярати-
лаётган маҳсулот қийматига ўтказилмайди, балки фондларни такрор ишлаб 
чиқариш миллий даромад эвазига амалга оширилади. 
Ноишлаб чиқариш фондлари фойдаланиш мақсадига ва меҳнат 
жараёнига кўра асосий фондларга ва жорий истеъмол моддий ресурсларига 
бўлиниб, пул ва натура кўрсатгичларида ифодаланади.
Ноишлаб чиқаришнинг асосий фондлари - бу меҳнат жараёни учун 
моддий шароит яратиб, узоқ муддат давомида хизмат қилувчи, ўзининг 
натурал-буюм шаклини сақлаб қолиб, истеъмол ва ўз қийматини аста-секин 
йўқотиб борувчи фондлардир. Бинолар, қурилмалар, жиҳозлар, транспорт 
воситалари, кутубхона фондлари ва бошқалар асосий фондлар ҳисобланади. 
Меҳнат жараёнида қисқа муддатларда тўлалигича истеъмол қилина-
диган моддий-техника унсурлари жорий истеъмол моддий ресурслари деб 
аталади. Уларга электр қуввати, дори-дармонлар, болалар муасассалари ва 
даволаш муасассаларида овқатланиш, ўқув қўлланмалари, ўқишнинг техник 
воситалари ва жиҳозлар кабилар киради.
Хизмат кўрсатиш соҳаларининг асосий фондлари жисмоний ва 
маънавий жиҳатдан эскиради. Жисмоний эскириш - бу асосий фондларнинг 
меҳнат жараёни мобайнида табиий иқлим шароитида истеъмол қийматини 
йўқотишдир. Жисмоний эскириш даражаси кўпгина омиллардан иборат 
бўлади. Булардан бири - ташқи эскириш, яъни бинолар ташқи қисмининг об-
ҳаво таъсирида эскириши, ички эскириш, яъни асосий фондларнинг фойдала-
ниш даражаси натижасида рўй беради. Ташқи эскириш кўп ҳолларда 
қурилиш-монтаж ишларининг ва фойдаланилган материалларнинг сифатига 
боғлиқ бўлади. Ички эскириш иш вақти тартибига, ходимлар малакасига, 
техник хизматга, фойдаланиш суръатига, иш ҳажми даражаси ва бошқаларга 
боғлиқ бўлади.

---

196 
Асосий фондларнинг маънавий эскириши - бу техника тараққиётининг 
базаси яратилиши натижасида меҳнат харажатларини пасайтирувчи, аҳолига 
хизмат даражасини кўтарувчи, асосий фондларнинг сифат меъёрлари 
даражасига бўлган талабни ўзгартирувчи янги фондларнинг жорий қилиниши 
натижасида рўй беради. Техника тараққиёти таъсирида жамият учун 
жисмоний янги, лекин маънавий эскирган асосий фондлардан фойдаланиш 
самарасиз бўлади. 
Республикамизда бозор иқтисодиётига ўтиш жараёни давом этаётган 
ҳозирги вақтда ноишлаб чиқариш асосий фондларини янгилаш, эскиларини 
ишлаб чиқаришдан олиб ташлаш қониқарли даражада эмас. Бунга асосий 
сабаб жамият ресурсларининг чегараланганлигидир. 
Ноишлаб чиқариш асосий фондларини янги асосий фондлар ҳисобига 
шакллантириш ва такрор ишлаб чиқариш асосан ижтимоий соҳанинг моддий 
техника асосини ривожлантириш учун йўналтирилган капитал қўйилмалар 
ҳисобидан амалга оширилади.