Toshkent moliya instituti ijtimoiy soha iqtisodiyoti fanidan

Ўзбекистонда ижтимоий таъминотнинг ривожланиш концепцияси

Ўзбекистон Республикасида ижтимоий таъминот тизими мавжуд иқтисодий вазиятдан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг моддий ва ижтимоий
ҳимояга муҳтож бўлган қисмини ҳимоя қилишга қаратилган иқтисодий, ҳуқуқий, ижтимоий чора-тадбирлар мажмуини қамраб олган.
Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш иқтисодий ислоҳотлар дастуридаги узлуксиз устивор йўналишлардан бирига, яъни ислоҳотларнинг ҳамма босқичларида устувор ҳисобланадиган вазифалар қаторига киради. Кучли, ижтимоий сиёсат Ўзбекистоннинг ўз истиқлоли ва тараққиёт йўлининг етакчи тамойилларидан биридир.
Ўзбекистонда ижтимоий ҳимояни амалга оширишнинг асосий манбаи давлат бюджети, ижтимоий суғурта жамғармаси, корхона ва жамоат ташкилотлари ажратаётган маблағларидан ташкил топади. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш масалаларини ҳал этишда барча хайрия жамғармаларининг («Наврўз», «Маҳалла», «Соғлом авлод учун»,
«Саломатлик ва меҳр-шафқат» ва ҳоказо) иштироки бор.
Республикада аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга оид бир неча қонунлар, ногиронларни қўллаш бўйича 1996-2000 йилларга мўлжалланган давлат дастури қабул қилинди ва жорий қилинди. Оқибатда бозор муносабатларига ўтиш ва ижтимоий - иқтисодий тизимни ислоҳ қилиш даврида аҳолини, айниқса, ночор гуруҳларни аниқ, манзилли ва мақсадли ижтимоий ҳимоя қилиш тизими барпо этилди.
Ижтимоий таъминот тизимида Қорақалпоғистон Республикаси меҳнат ва аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш вазирлиги, 12 вилоят ва Тошкент шаҳри ижтимоий мухофаза қилиш бош бошқармалари, 233 туман ва шаҳар ижтимоий таъминот бўлими, 34 қариялар ва ногиронларнинг интернат уйлари, уруш ва меҳнат фахрийлари республика пансионати, «Олти-ариқ» ва
«Товоқсой» санаторийлари, «Ортопедия» илмий - тиббий-техникавий мажмуаси, унинг вилоятлардаги устахоналари, ҳар бир туманда ижтимоий ҳимоя бўлинмалари фаолият кўрсатмоқда. «Ортопедия» харажат тадбирлари 21,8 фоиз аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга ажратилди.
Республикада ижтимоий ҳимоя асосан кам таъминланган оилалар учун турли нафақалар бериш, аҳолининг баъзи гуруҳлари учун имтиёзлар яратиш, давлат ҳисобидан ёлғиз қария ва ногиронларни боқиш ва шу каби воситалар асосида амалга оширилади. Ўзбекистонда булардан ташқари норасмий ижтимоий ёрдам турлари ҳам мавжуд; уларга қариндошларнинг ўзаро ёрдами, миллий ва диний урф-одатлар асосида қилинадиган ёрдам, корхона ва идораларнинг вақти-вақти билан нафақахўрларга ёрдам пули бериши киради. Бундай ёрдамлар фақат меҳнатга лаёқатсизларга эмас, балки кам таъминланган кўп болали оилаларга, бева-бечораларга ҳам берилади. Ўзбекистонда Республика аҳолисини 2010 йилгача мўлжалланган ижтимоий ҳимоя тизимининг ягона концепцияси ишлаб чиқилган. Унда Республикада мавжуд бўлган ижтмоий ҳимояга ва ижтимоий ёрдам тизими - нафақа таъминоти, болаларга нафақа, ёлғиз кексаларга хизмат кўрсатиш, ногиронларни протез - ортопедия буюмлари, ҳаракат воситалари билан таъминлаш, шунингдек, тиббий, меҳнат реабелитация ва клиникаси Ўзбекистон Республикасидан ташқари қўшни қозоғистон, Тожикистон ва қирғизистон Республикаларидан келган беморларга хизмат кўрсатмоқда.
Аҳоли, нафақа, шунингдек, санаторий, пансионатлар, дам олиш уйлари ва базалари, болалар лагерлари, прафилакторийлар, пархез таомлар, саёҳат йўлланмалари билан давлат томонидан таъминланади.
Мамлакат иқтисодиёти бозор муносабатлари тартибига ўта бошлагач, нафақа таъминотида ҳам ислоҳотлар ўтказилиши бошланди. қарилик нафақаси 25 йиллик меҳнат стажига эга бўлган 60 ёшлик эркакларга, 20 йиллик меҳнат стажига эга бўлган 55 ёшга кирган аёлларга берилади. Ногиронлик нафақаси меҳнат қилиш қобилиятини вақтинча ёки узоқ вақтга йўқотган ишчи-хизматчилар ва бошқаларга тайинланади. Боқувчисини йўқотган оила аъзоларига бериладиган нафақа ишчи-хизматчи, нафақахўрларнинг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз оила аъзоларига берилади. Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг давлат нафақа таъминоти тўғрисида»ги қонунида фуқароларга қарилик, боқувчисини йўқотганлик, шахсий ва ижтимоий нафақалар тайинлаш кўзда тутилди ва нафақаларга бериладиган устамалар бир тизимга солинди. Республика олдида алоҳида хизмат кўрсатганларга, маданият, фан ва техника соҳасида хизмати катта бўлган шахсларнинг нафақаларига қонунчилик ва ҳукумат қарорлари билан қўшимчалар ва имтиёзлар бериш жорий қилинди. Мавжуд шахсий нафақалар ва бундай нафақа олувчилар ва уларнинг оила аъзоларига бериладиган имтиёзлар (турар жой, коммунал хизмат ҳақлари ва электр энергияси ҳақининг 50 фоиз ни тўлаш ва бошқалар) сақланиб қолди.
Шунингдек, ижтимой суғурта жамғармаси, ижтимоий нафақалар, даромадлар индексацияси каби янги тузилмалар амал қила бошлади. Амалдаги ижтимоий таъминот тизими болалар учун нафақалар, ногиронлар учун имтиёзлар, ёлғиз кексалар ва ногиронларни давлат ҳисобига боқиш, ёлғизларга хизмат кўрсатиш, ижтимоий ёрдам каби нафақа турларидан иборат.
Ижтимоий ёрдам кўрсатишда давлат тизими ва хизмат идоралари, жамоат бирлашмалари ва хайрия ташкилотлари иштирок этмоқда. Давлат тизими хизматини ижтимоий таъминот вазирлиги ва унинг бўлинмалари, нафақа жамғармаси, молия вазирлиги ва уларнинг жойлардаги хизмат идоралари олиб боради.
Ўзбекистонда олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг барчаси жамият аъзолари манфаатларини ҳимоя қилиш, жамиятда ижтимоий барқарорликни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Шу жумладан, ижтимоий сиёсатни амалга ошириш ҳам аҳолининг ўтиш даври давомидаги ижтимоий жиҳатдан ҳимояланганлигини таъминлашни кўзда тутади. Ўзбекистондаги ижтимоий сиёсатнинг амалга оширилиши босқичлилик тавсифига эга бўлиб, унинг асосий босқичлари сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин:
I босқич - 1991-1994 йиллар; II босқич - 1994-1997 йиллар;
III босқич - 1997 йилдан ҳозиргача.
Бу босқичларнинг асосий мақсади, уларда кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам турлари ва асосий хусусиятлари бўйича ўзаро тафовутини яққол
тасаввур этиш учун жадвал кўринишида ифодалаш мақсадга мувофиқдир (7-жадвал). Жадвалдан кўринадики, Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки палласи учун биринчи босқичдан кўзланган асосий мақсад - бу ишлаб чиқаришнинг пасайиши ҳисобига ишсизликни юқори даражасига ҳамда аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайишига йўл қўймаслик эди. Бу босқичда амалга оширилган ижтимоий ҳимоянинг ўзига хос томони шундаки, аҳоли даромадлари индексация қилинди, асосий истеъмол товарлари талонлар ёрдамида берилди. Бу ижтимоий сиёсат аҳолининг барча қисмини қамраб олган эди. Шунингдек, ижтимоий ҳимояга муҳтож яна бир гуруҳ - олийгоҳ кундузги талабаларига бир маҳал овқатланиш учун талон берилди. Барча учун умумий тарзда қўлланилган ижтимоий ёрдам ўтиш даврининг салбий таъсирини юмшатиш учун хизмат қилди. Бу даврда Ўзбекистан Республикасининг «Аҳоли бандлиги тўғрисида»ги қонуни қабул қилиниши расман ишчи кучи бозорини ташкил этиш ва шакллантиришда, ишсизларни ижтимоий ҳимоя қилишда ўз аҳамиятига эга бўлди.

2. 
   босқичнинг асосий мақсади - бу ишлаб чиқариш ҳажмини барқарор- лигини таъминлаш, аҳолининг кам таъминланган қисмини ижтимоий ҳимоялашда давлат кафолатлари сақланиши, ижтимоий дастурларга мўлжал- ланган ижтимоий харажатларни пасайтирмаслик эди.
   

Ўзбекистонда 1994 йил 1 июлдан миллий валюта - сўмнинг муомалага киритилиши шу йилнинг 1 сентябридан бошлаб болали оилаларга давлат кафолатларини кучайтириш мақсадида республикада болали аҳолини ягона тизимдаги давлат ижтимоий ёрдамнинг бир қатор нафақаларидан фойдаланиш имконини берди (27-жадвал).
Бу босқичнинг асосий хусусияти умумий ижтимоий ҳимоядан аниқ, йўналтирилган ижтимоий ҳимоя қилишнинг маҳалла тизимига ўтилгани бўлди. Бу ижтимоий ҳимояни амалга оширишда кам таъминланган аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни тартибга солиш учун муҳим босқич ҳисобланди.

2. 
   босқичнинг ижтимоий сиёсатдаги асосий мақсади бу - иқтисодий ўсиш, ЯММни ўсиши, аҳоли яшаш даражасини ошириш ва манзилли ижтимоий ҳимояни кучайтиришдир. 1997 йилнинг январидан бошлаб манзилли ижтимоий ёрдамни кучайтириш мақсадида нафақалар фақат муҳтож оилаларга ва яшаш жойидаги маҳаллий қўмиталари томонидан берила бошланди. Бу нафақаларни молиялаштириш манбаси сифатида Давлат бюджети ҳисобланган.
   

Қуйида давлат бюджетининг ижтимоий соҳага ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари келтирилган (6-жадвал).
Ўтиш даври иқтисодиётидаги мамлакатларда ижтимоий харажатларга бўлган талаб қисқармасдан балки ошиб бормоқда, бу асосан ишсизлик ошиши ҳисобига рўй бермокда.
Ривожланган мамлакатларда эса ижтимоий харажатларнинг ошиши:

1. 
   Ижтимоий мақсадларга қилинадиган умумий харажатлар ўсиб бораётганлиги (аҳоли кексайиб бораётганлиги), шунингдек ижтимоий хизматлар кўрсатувчи тармоқларда (соғлиқни сақлаш, таълим ва бошқалар),
   

янги қимматбаҳо технологиялар ва замонавий ускуналар жорий этилаётган- лиги билан;

2. 
   Умумий харажатларда давлатнинг ҳиссаси ошиб бораётганлиги билан боғлиқдир. Шу сабабли мазкур мамлакатлар учун харажатларнинг янада кўпайиши ва солинаётган маблағларнинг самарадорлигини ошириш биринчи навбатда тўрган вазифалардир.
   

Ҳозирги вақтда Республика аҳолисига кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам турлари 27-жадвалда ифодаланган.
8-жадвал