Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

TARQATMA MATERIALLAR 

 

---

 

 

 

 

391 

 

 

 

 

 

 

  

 

2

Қадими Шарқ ва Ғарб

фалсафаси вужудга

келиши ва

ривожланишининг

умумий қонуниятлари:

Фалсафий тафаккур

Шарқда ҳам, Ғарбда

ҳам ижтимоий онгнинг

дастлабки шакли си-

фатида мифология

негизида вужудга

келган.

Шарқ ва Ғарб файла-

суфлари нарса ва ҳо-

дисаларни ўрганиш,

тушунтиришнинг ўзига

хос методларини ярат-

ганлар (диалектика, 

метафизика, маевтика

ва ҳоказо). 

Қадимги Шарқ фалса-

фаси ҳам Ғарб фалса-

фаси ҳам яхшилик ва

ёмонлик, гўзаллик ва хунуклик,

адолат ва адолатсизлик, дўстлик

ва биродарлик, муҳаббат ва

нафрат, бахт ва бахтсизлик каби

муаммоларнинг ечи

мини излаган. 

Шарқ ва Ғарб фалса-

фаси синфий жамият

ва давлат пайдо бў-

лиши билан ижтимоий

онг шакли сифатида

шаклланган.

Шарқ ва Ғарб фалса-

фаси умуминсоний

қадриятларга қараб

мўлжал олади (қан-

дай қилиб яхши фикр-

лаш, яхши сўзлаш ва

яхши иш қилиш керак, 

деган саволга

жавоб топишга

ҳаракат қилади).

Шарқ ва Ғарб фалса-

фаси ривожланиши-

нинг умумий қонунияти

фалсафий билимнинг

дунёқараш характе-

рига эга

эканлигидадир.

Шарқ ва Ғарб фалса-

фасида идеализм

объектив ва субъектив

идеализм кўринишида

намоён бўлди (Шарқ фалса-

фасида бу Йога-буддизм, жай-

низм, конфуцийчилик, даочи-

лик, Ғарб фалсафасида эса, 

бу Платон, Суқрот, 

Элей мактаби).

Шарқ ва Ғарб фалса-

фаси ривожланишининг

умумий қонунияти унинг

методологик аҳамият

касб этувчи ҳақиқий

илмий билимга эришиш

йўлида илмий изла-

нишлар олиб

боришидир. 

---

 

 

 

 

392 

 

 

 

 

  

 

 

 

 

  

3

Қ

адимги дунё Шар

қ

ва

Ғ

арб фалсафаси муаммоларидаги фар

қ

лар

Шарқ

Ғарб

Натурфалсафа, онтология,

гносеология, методология, эстетика, 

мантиқ, ахлоқ, сиёсат ва

ҳуқуқ муаммолари ўрганилади.

Ғарбда инсонга руҳий борлиқ

ёки одоб-ахлоқи орқали

мурожааат этилмайди,

балки борлиқ ва билишнинг

умумий тамойиллари сифатида

ёндашилади. 

Диндан ажралишга ҳаракат қилади.

кўпроқ илмий методологияга таянади. 

Қадимги Ғарб фалсафий таълимотларининг

бирортаси кенг тарқалган динлардан

бирига айланмади.  

Ғарбда фалсафий категориялар

аппарати моҳият, миқдор, ўрин, жой, 

ҳолат, ҳаракат ва ҳоказоларлар

билан белгиланади. Дастлаб улар ҳақида

Аристотелнинг “Категориялар”

китобида келтирилган.

Асосий эътибор инсон

муаммосига қаратилади;

Инсон муаммоси амалиёт,

одамларнинг ҳаёт фаолияти,

турмуш тарзи нуқтаи-назаридан

ўрганилади. Инсоннинг ўзлиги,

одоб-ахлоқи, ҳукмдорларга,

турли ёшдаги одамларга, 

шунингдек, жамиятдаги

ижтимоий ҳолати турлича бўлганларнинг

амалий фаолияти билан боғлиқ

муаммолар ўрганилади. 

Дин билан ўзаро алоқадорликда

ривожланади. Фалсафий оқим фалсафа

сифатида ҳам, дин сифатида ҳам намоён

бўлади (брахманизм, индуизм,

конфуцийчилик,  зардўштийлик ).  

Шарқда ўзига хос фалсафий

категориялар аппарати мавжуд (Инь – аёллик,

Янь-эркаклик асоси, Ци – уларнинг бирикмаси, 

Сансара – жоннинг қайта гавдаланиши, 

Ахурамазда- яхшилик, Ахриман - ёвузлик ).

8

Қадимги Шарқ фалсафаси

Хусусияти

Белгиси

Шарқ фалсафасининг ўзига хос

хусусиятларидан бири дунёвий, 

мантиққа асосланган билимларнинг

диний мифологик қарашлар

билан аралашган ҳолда

намоён бўлишидадир.

Қaдимги шарқ фалсафасининг

ўзига хос белгиларидан

яна бири унда якка шахсларнинг

индивидуал фикрларига нисбатан

умумжамоа манфаатларини акс

эттирувчи умумжамоа руҳининг

уcтyворлик қилишидир.

Истеъдодли шахслар ана

шу руҳнинг ажойиб ифодаловчилари

бўлиб, тарих саҳнасига кўтарилганлар

.

---

 

 

 

 

393 

 

 

 

  

 

 

 

  

9

Қадимги Ҳиндистон фалсафаси.

Қадимги Ҳиндистон фалсафасини даврлаштириш

Веда даври

(мил. авв. XV - VI асрлар). 

Ведалар

(“билимлар") – диний-фалсафий ёзмалар (трактатлар), Ҳиндистонга милоддан

аввалги XV асрдан сўнг Ўрта Осиё, Волга атрофи, Эрондан келган арий қабилалари томонидан яратилган. 

Қадимги Ҳиндистон фалсафасини ўрганувчилар ведаларнинг охирги хулосавий қисмлари – упанишадалар (санскритдан-

ўқитувчи оёғи остида ўтириш) - билан жуда қизиқишади. Упанишадаларда ведаларнинг фалсафий талқини берилади.