|
158
chinligi ularni ilgari vujudga kelgan bilimlar bilan bog‘lash orqali aniqlanadi. Buni amalga oshirishning
mantiqiy usuli isbotlaщdir. Isbotlash bir xukmning chinligini u bilan bog‘langan boshqa chin xukmlar
yordamida asoslashdan iborat bo‘lgan mantiqiy amaldir. Uning tarkibi uch elementdan tashkil topgan: tezis,
argumentlar (asoslar), isbotlash usuli - demonstratsiya.
Tezis - chinligi asoslanishi lozim bulgan xukm, u isbotlashning markaziy figurasi xisoblanadi; butun diqqat-
e’tibor uning chinligini ko‘rsatishga karatiladi. Tezis bir muloxazaning o‘zidan, yoki muloxazalar tizimidan,
yoki teoremalardan, yoki aniq, faktlarni umumlashtirish natijalaridan, yoki xodisalarning sababini
ko‘rsatuvchi muloxazalardan va shu kabilardan iborat buladi.
Argumentlar - tezisning chinligini asoslash uchun keltirilgan xukmlar. Argumentlar bulib faktlarni qayd
qiluvchi xukmlar, ta’riflar, aksiomalar, teoremalar, qonunlar xamda boshka empirik va nazariy
umumlashmalar xizmat kiladi. Argument sifatida keltirilgan faktlar, albatta, o‘zaro bog‘langan va tezisning
moxiyatiga aloqador bo‘lishi lozim. Ta’riflar xam chin xukmlar bulib, ulardan argument sifatida foydalanish
mumkin. Masalan, “Xarakat – bu har kanday o‘zgarishdan iborat”, degan ta’rif chin xukmdir. Aksiomalar
chinligi o‘z-o‘zidan ravshan bo‘lgan, isbotlashni talab qilmaydigan fikrlardir. Inson tajribasida ko‘p
martalab takrorlanganligi uchun xam ularni isbotlash zarur emas. Teoremalar va qonunlarning chinligi
isbotlangan bo‘ladi, ularni xech ikkilanmasdan argument qilib olish mumkin. Isbotlash usuli -
demonstratsiya tezis bilan argumentlar o‘rtasidagi mantikdy aloqadan iborat. U xulosa chikarish shaklida
buladi, ya’ni tezis argumentlardan xulosa sifatida mantiqdan keltirib chikariladi. Isbotlashning ikki turi
mavjud: bevosita isbotlash, bavosita isbotlash. Bevosita isbotlashda tezisning chinligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri
argumentlar bilan asoslanadi, unda tezisga zid bulgan xukmlardan foydalanilmaydi. Tezis ko‘p xollarda
yakka xodisani ifoda kilib keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan, qonundan argument sifatida
foydalanilib, uning chinligi asoslanadi.
Masalan, “O’zbekiston - mustaqil davlatdir”, degan xukm (tezis)ning chinligi “O’zbekistonning mustaqil
davlat deb, e’lon qilinishi, uning xalqaro miqyosda e’tirof etilishi” kabi asoslar yordamida isbotlanadi.
Bavosita isbotlashda esa tezisning chinligi unga zid bo’lgan xukmning (antitezisning) xatoligini ko‘rsatish
orqali asoslanadi. Antitezis qanday shaklda ifodalangan bo‘lishiga qarab apagogik isbotlash va ayiruvchi
isbotlash farq qilinadi.
Apagogik isbotlashda tezis (a) va antitezis (a) o‘rtasidagi munosabatga asoslaniladi. Masalan, “Materiya
xarakatsiz mavjud emas”, degan xukmning chinligini asoslash uchun unga zid bulgan “Materiya harakatsiz
mavjud”, degan xukm olinadi. Apagogik isbotlashda antitezis topilib (1-bosqich),
vaqtincha chin deb qabul qilinadi va undan ma’lum bir natijalar keltirib chiqariladi (2-bosqich), so‘ngra bu
natijalarning xatoligi kursatiladi (3-bosqich) va demak, tezisning chinligi isbotlanadi. Masalan, “Materiya
harakatsiz mavjud”, degan xukm chin bulsa, “Moddiy predmetlar strukturasiz mavjud”, degan fikr
(antitezisdan kelib chiqqan natija) ham chin buladi. Bizga ma’lumki, moddiy predmetlar tarkibsiz (uni
tashkil qiluvchi elementlar va ularning o‘zaro aloqasisiz) mavjud emas. Demak, “Materiya xarakatsiz
mavjud”, degan fikr xato, shu tarika “Materiya xara-katsiz mavjud emas”, degan fikrning chinlish
asoslanadi. Ayiruvchi isbotlashda tezis sof ayiruvchi xukmning (kuchli diz’yunksiyaning) bir a’zosi bulib,
uning chinligi boshka a’zolarining (antitezisning) xatoligini ko‘rsatish orkali asoslanadi. Masalan,
“Jinoyatni yo A, yo V, yo S
shaxslar sodir etgan”, degan fikr tekshirilib, “Jinoyatni V shaxs xam, S shaxsxam sodir etmagan”ligi
aniqlanadi va shu tarika “Jinoyatni A shaxs sodir kilgan”, degan xukmning chinligi asoslanadi. Bu misolda
ayiruvchi
isbotlash ayiruvchi - qatiy sillogizmning inkor etib, tasdiklovchi modusi buyicha qurilgan:
Raddiya - isbotni buzishga qaratilgan mantikly amaldir. Birorta fikrning chinligini rad etish ayni paytda
unga zid bulgan fikrning xatoligi ko‘rsatishdan iborat bo‘lganligi uchun raddiyani isbotlashning xususiy
Do'stlaringiz bilan baham: | 
