Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

 sabab

 deb ataladi. Sababning 

bevosita yoki bavosita ta’siri bilan yuz beradigan hodisa

 oqibat

 deyiladi. Masalan, qo‘llarimizni bir-biriga 

ishqalaganimizda  qo‘llarimiz  qiziydi.  Bu  erda  ikki  hodisa:  ishqalanish  va  issiqlikning  guvohi  bo‘lib 

turibmiz.  Lekin  bunda  ishqalanish  issiqlikni  keltirib  chiqarmoqda,  ya’ni  ishqalanish  issiqlikning  paydo 

bo‘lishiga sabab bo‘lmoqda. Demak, ishqalanish sabab, issiqlik - oqibat bo‘lmoqda. 

Odatda  borliqdagi  har  bir  hodisaning  paydo  bo‘lishi  va  rivojlanishida  o‘z  sababi  bo‘ladi  va  ayni 

vaqtda  uning  o‘zi  ham  boshqa  hodisalarning  kelib  chiqishi  va  rivojlanishiga  sabab  bo‘lib  xizmat  qilishi 

mumkin.  Ayrim  hodisalarni  tushunmoq  uchun  biz  ularni  umumiy  aloqadorlikdan  ayirib  olishimiz  hamda 

ularni  alohida-alohida  tekshirishimiz  lozim.  Bunday  holda  esa  bir-biri  bilan  almashinib  turuvchi 

harakatlardan biri sabab tarzida, boshqasi oqibat tarzida ko‘z oldimizda namoyon bo‘ladi. 

Sabab bilan oqibatning o‘zaro aloqadorligi sababiyat deb ataladi. Tabiat va jamiyatdagi sabab-oqibat 

bog‘lanishlarning  kishilar  fikridagi  ifodasi  sababiyat  kategoriyasining  paydo  bo‘lishiga  olib  kelgan. 

Sababiyat hodisalar o‘rtasidagi shunday ichki aloqadorlikki, bunda har doim bir hodisa mavjud bo‘lar ekan, 

uning ketidan muqarrar ravishda ikkinchisi sodir bo‘ladi. 

Kishilarda bir hodisa boshqa hodisaga sabab bo‘ladi, degan tasavvur ularning amaliyoti asosida kelib 

chiqqan.  Sababiyat  borliqda  umumiy,  har  tomonlama  xarakterga  ega.  Sababsiz  oqibatlar  yo‘q  va  bo‘lishi 

ham mumkin emas, hamma narsaning o‘z sababi bor. «SHamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamaydi» — 

deydi  xalqimiz.  Sababiyat  ob’ektivdir,  u  borliqqa  inson  aql-idroki  yoki  qandaydir  G‘ayritabiiy  kuchlar 

tomonidan kirilgan emas. Sababiyat aksincha, borliqning o‘ziga xos aloqadorligi bo‘lib, u inson tomonidan 

shu  borliqni  bilish  jarayonida  ochiladi.  Ayrim  hodisalarning  sababi  hozircha  ma’lum  bo‘lmasa  ham,  u 

keyinchalik fan va ijtimoiy amaliyot taraqqiyoti davomida kashf etiladi. Sabab oqibatga aktiv ta’sir qiladi. 

Bu ta’sirning xususiyati shundan iboratki, u sababning hal qiluvchi kuchiga asoslangan bo‘ladi. 

Borliqda  doimo  ma’lum  vaqt  muayyan  aniq  shart-sharoit  mavjud  bo‘lgan  taqdirdagina,  sabab 

oqibatni keltirib chiqaradi. Lekin bu ma’lum sabab doimo bir xil ma’lum oqibatni keltirib chiqaradi, degani 

emas. Bunda oqibatning kelib chiqishi aniq shart-sharoitlar, aniq vaziyatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. 

Sababni oqibatni keltirib chiqaruvchi shart-sharoitlardan farq qilish zarur. 

Sabab va oqibat vaqt jihatdan ketma-ket kelib, bunda sabab oqibatdan oldin, oqibat sababdan keyin 

keladi, ya’ni sabab oqibatni keltirib chiqaradi. Lekin borliqda ketma-ket keluvchi har qanday predmetlar va 

---