Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

10.3. Ustav kapitali (fondi) auditi 
Ustav kapitali shakllanishining tekshiruvi vaqtida Ustav kapitali 
o‘z vaqtida, ya’ni uning belgilangan muddatlarda shakllanganligi, e’lon 
qilingan kirim ulushi to‘liq kiritilganligi va shakllanish manbalari 
(ta’sischilarning yoki ishtirokchilarning xususiy mablag‘lari hisobiga, 
uchinchi shaxslar ulushlari hisobiga) aniqlanadi. 
Ustav kapitali - bu Xo‘jalik yurituvchi subyektning Nizomida 
ro‘yxatga olingan kapitalning eng kam miqdoridir. 
Boshqacha qilib aytganda, Nizom kapitali (jamg‘armasi) bu 
korxona tashkil etilishida, uning ta’sis hujjatlari bilan belgilangan 
miqdorda faoliyatini amalga oshirish uchun ishtirokchilar (mulk egalari) 
tomonidan mol-mulkka kiritilgan ulushlarining yig‘indisi hisoblanadi. 
21-son BHMS
1
ga binoan, Korxona ustav kapitalining holati va 
harakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda 
amalga oshiriladi: 
8310 - «Oddiy Aksiyalar»; 
8320 - «Imtiyozli aksiyalar»; 
8330 - «Pay va ulushlar». 
Bozor sharoitida Nizom kapitali, bir tomondan, korxona mol-mulki 
qiymatini, ikkinchi tomondan esa - ta’sischilar, investorlar oldida 
korxona majburiyatlari bo‘yicha summalarni ifoda etadi. Nizom kapitali 
bo‘yicha moliyaviy-Xo‘jalik operatsiyalarni aks etish tartibi bo‘yicha 
o‘zgarishlar respublikada hosil bo‘lgan zamonaviy bozor iqtisodiyoti 
talablaridan kelib chiqqan. Nizom kapitalining shakllanishi amaldagi 
qonunchilik va ta’sis hujjatlari bilan tartibga solinadi. Nizom 
kapitalining shakllanishi Xo‘jalik subyektining mulkka egalik qilish 
shaklidan kelib chiqqan holda: aksiyadorlik jamiyatlarida - aksiyadorlar 
aksiyalarga yozilganligi hisobiga, mas’uliyati cheklangan jamiyatlarda - 
har bir ishtirokchining bergan ulushi hisobiga, davlat korxonalarida-
mazkur iqtisodiy subyektga biriktirilgan davlat mulki hisobiga amalga 
oshiriladi. 
Nizom kapitalining tekshiruvida auditor uning summasi haqiqiy 
ekanligiga ishonch hosil qilishi kerak. U buxgalteriya balansi va xususiy 
kapital to‘g‘risidagi hisobotda aks ettiriladi. «Nizom kapitali hisobi 
bo‘yicha schyotlar»ga oid qoldiq korxonaning ta’sis hujjatlarida aks 
ettirilgan Nizom kapitali miqdoriga muvofiq bo‘lishi lozim. 
1
21-son “Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning moliyaviy-xo’jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schyotlar rejasi va uni 
qo’llash to’g’risida yo’riqnoma” O’zbekitson Respublikasi Buxgalteriya hisobi milliy standarti (BHMS), O’z R.
AV 2002-yil 23-oktabrda 1181-son bilan ro’yxatga olingan . 

---

187 
Auditor Xo‘jalik subyekti davlat ro‘yxatiga olingandan keyin 
ushbu korxonaning buxgalteriyasida Nizom kapitali ta’sischilarning 
Nizom kapitaliga ulushlarini kiritish bo‘yicha qarzlarini hisobga olish 
schyotlarining debetlash va Nizom kapitalini hisobga olish bo‘yicha 
schyotlarining kreditlashini hisobga olishlari kerakligini nazarda tutishi 
lozim. 
Agar, tekshirish vaqtida ushbu schyotlar bo‘yicha balansdagi 
qoldiqlar teng bo‘lsa, bu ta’sischilar tomonidan Nizom kapitaliga o‘z 
ulushlarini kiritilmaganligini ifodalaydi. Bunday korxonalar ta’sis 
etilmagan (tashkil topmagan) deb hisoblanadi va tugatilishi lozim. 
Korxonaning Nizom kapitaliga ulush sifatida binolar, inshootlar, 
jihozlar va boshqa moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar, qo‘shma 
korxona ishtirokchilari davlatlarining pul mablag‘lari ko‘rinishidagi 
valyutalar va erkin konvertatsiya qilinadigan valyuta sifatida kiritilishi 
mumkin. 
Auditor ta’sischilar tomonidan kiritilgan ulushlarni dastlabki 
hujjatlar asosida va asosiy vositalar va pul mablag‘lari, nomoddiy 
aktivlar, ishlab chiqarish zaxiralari va boshqalarni hisobga olish 
schyotlarining debeti bilan korrespondentlangan Nizom kapitali ulushlar 
bo‘yicha ta’sischilarning qarzi schyotning kreditidagi yozuvlari asosida 
tekshiradi. 
Masalan, kirim kassa orderlari, asoslovchi hujjatlar ilova qilingan 
bankning hisob-kitob va valyuta schyotlaridan ko‘chirmalar asosida 
ta’sischilar ulushi hisob-kitob va valyuta schyotlariga to‘liq va o‘z 
vaqtida kirim qilinganligi tekshiriladi. 
Ta’sis hujjatlarida qayd etilgan va Nizom kapitaliga ulush sifatida 
kirim qilingan moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar ta’sischilar 
kelishuvi bo‘yicha aniqlanadi va baholanadi. Valyutalar va valyuta 
qiymatliklari jamiyat ro‘yxatdan o‘tkazilgan kuniga amalda bo‘lgan 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining kursi bo‘yicha 
baholanadi. Nizom kapitaliga ulush sifatida kiritilgan qimmatli 
qog‘ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar ta’sischilarning kelishuviga 
asosan baholanadi. 
Ustav kapitaliga yoki aksiyalarni to‘lash uchun haqiqatda kiritilgan 
moddiy qiymatliklar, nomoddiy aktivlar jamiyat aktiviga o‘tkazish 
davrida amalda bo‘lgan bozor narxlari bilan baholanadi. Bozor 
narxlariga ega bo‘lmagan nomoddiy aktivlar ta’sis hujjatlarida qayd 
etilgan yoki tomonlar kelishuvi bilan belgilangan narxlar bilan 
baholanadi. Ushbu obyektlarni baholash, odatda, yuqori malakali 

---

188 
mutaxassislarga topshiriladi. 
Ustav kapitaliga ulush sifatida amalda kiritilgan valyuta va valyuta 
qiymatliklari, jamiyatga kirim qilinishi vaqtida amalda bo‘lgan rasmiy 
kurs bo‘yicha baholanadi. Qimmatli qog‘ozlar oxirgi birja kursi 
bo‘yicha baholanadi. 
Moliyaviy aktivlar va birjada kotirovkaga ega bo‘lmagan qimmatli 
qog‘ozlar 
tomonlar kelishuviga 
asosan 
baholanadi. 
Murakkab 
sharoitlarda hamda amaldagi qonunchilik talab qilganda, ustav 
kapitaliga ulush sifatida kiritilgan aktivlarning to‘g‘ri baholanishi 
mustaqil auditor xulosasi bilan tasdiqlanadi. 
Ulush sifatida ustav kapitaliga amalda kiritilgan moddiy va valyuta 
qiymatliklari, nomoddiy va moliyaviy aktivlarning baholanishi ularni 
ta’sis hujjatlari va dastlabki kelishuvlardagi baholanishidan farq qilishi 
mumkin. 
Asosiy 
vositalarni 
qabul 
qilish-topshirish 
dalolatnomalari, 
ma’lumotlar, nomoddiy aktivlar kelib tushishini tasdiqlovchi hujjatlar va 
asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni hisobga olish schyotlarining 
debet aylanmalariga asosida o‘tkazilgan uskunalar, binolar, inshootlar, 
ma’naviy mol-mulkka egalik huquqlarining qiymati aniqlanadi. 
Materiallarni qabul qilish dalolatnomalari, tovar-transport yuk xatlari, 
ishlab chiqarish zaxiralarini hisobga olish bo‘yicha schyotlari 
ma’lumotlariga ko‘ra kelib tushgan moddiy qiymatliklar qiymati 
aniqlanadi. 
Har bir qo‘yilma, Nizom kapitalini shakllantirish tartibiga izoh 
qilingan hujjatlar bilan tasdiqlanishi lozim. Bundan tashqari, ustav 
kapitaliga ulush sifatida kiritilayotgan mablag‘larning alohida turlari 
ta’sischilar - jismoniy shaxslarning shaxsiy mulk egaligini tasdiqlovchi 
hujjatlarga ega bo‘lishi lozim. Bularga, masalan, xususiylashtirilgan 
xonadon, ma’naviy molk-mulk, transport vositalari va boshqalar kiradi. 
Shunday qilib, auditor ta’sischilar kiritgan ulushlarga oid ularning har 
biri bo‘yicha yuritiladigan varaqalar yoki qaydnomalarda aks etirilgan 
ulushlar bo‘yicha qarzlar, to‘lash muddatlari, kiritilgan aktivlar summasi 
va qarzlarni qoplanishi bo‘yicha tahliliy hisobni tekshiradi. 
Ishtirokchilarning ustav kapitaliga kirim qilingan ulushlari hisobda 
va balansda ular amalda kelib tushishi bo‘yicha aks ettiriladi. 
Korxonaning ustav kapitaliga ulushning amalda kelib tushish vaqti 
bo‘lib quyidagilar hisoblanadi: 
- pul mablag‘lari uchun - pullar hisob-kitob (valyuta) schyotiga 
kirim qilingan sanasi; 

---

189 
- moddiy va nomoddiy aktivlar uchun - moddiy va nomoddiy 
aktivlarni qabul qilish-topshirish dalolatnomalari va ushbu obyektlar 
kelib tushganligini tasdiqlovchi boshqa hujjatlar rasmiylashtirilgan 
sanasi. 
Korxona ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan kiritilgan 
ulushlarning to‘liqligi uning ta’sis hujjatlarida qayd etilgan va Nizom 
kapitali hisobining schyotlaridagi aks etilgan miqdorini Nizom kapitali 
ulushlar bo‘yicha ta’sischilar qarzi schyotidagi miqdori bilan solishtirish 
yo‘li bilan aniqlanadi. 
Ustav kapitalini tekshirish vaqtida buxgalteriya hisobida to‘g‘ri 
rasmiylashtirilganligi va 13-sonli jurnal-orderda Nizom kapitali hisobi 
bo‘yicha schyotda qonuniy va to‘g‘ri aks etilganligi, ular amaldagi 
qonunchilikka muvofiq ekanligi aniqlanishi lozim.