Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

 
 
 

---

144 
8.1-jadval 
Kassadagi pul mablag‘lari hisobiga oid muomalalarni audit 
obyektlari 
Ko‘rsatkichlar nomi 
Schyotl
ar 
raqami 
Moliyaviy hisobot 
shakllaridagi 
ko‘rsatkichlar 
1-shakl 
4-shakl 
Satr 
raqami 
Satr 
raqami 
1 
2 
3 
4 
Kassadagi pul mablag‘lari 
5000 
330 
010-240 
Hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari 
5100 
340 
010-240 
Chet el valyutasidagi pul mablag‘lari 
5200 
350 
250-280 
Bankdagi maxsus schyotlardagi pul mablag‘lari 
5500 
360 
Pul ekvivalentlari 
5600 
360 
Yo‘ldagi pul mabalag‘ (o‘tkazma) lari 
5700 
360 
Auditor kassirdan inventarizatsiya o‘tkazish vaqtigacha bo‘lgan 
kassa muomalalari bo‘yicha kassa hisobotini talab qiladi. 
Kassadagi pul mablag‘larini hisobga olish audit obyektini quyidagi 
8.1-jadval ma’lumotlari asosida guruhlashtirish mumkin. 
Xulosa qilib aytganda, auditor (auditorlar guruhi) kassadagi pul
mablag‘lari va kassa muomalalarini hujjatli tekshirishni boshlashdan 
oldin, odatda, kassadagi naqd pullar, qimmatli qog‘ozlar va qat’iy 
hisobot blanklarini inventarizatsiyadan o‘tkazishlari shart. Bunda pul 
mablag‘larini hisobga olishga doir respublikamizdagi qonunlar va 
me’yoriy hujjatlarga asoslanish zarur. 
Shundan keyin kassir, pul kupuralarini guruhlashtirishni boshlaydi 
hamda auditor va bosh buxgalter ishtirokida ularni to‘la hisob-kitobini 
o‘tkazadi, bank muassasasidan olingan muhrlangan pul mablag‘lari ham 
sanovdan o‘tkazilishi kerak.
8.2.
 
Kassa, kassa muomalalari va pul hujjatlari auditi 
Kassa muomalalari odatda, kassir, bosh buxgalter yoki unga 
vakolatli shaxs ishtirokida kassadagi pul mablag‘larini inventarizatsiya 
qilishdan boshlanadi. Korxonada bir nechta kassa mavjud bo‘lgan 
hollarda pul qoldig‘ining kamomadi bo‘lgan taqdirda, uni boshqa kassa 
hisobidan 
qoplanishi, 
kassa 
daftaridagi 
qoldiqni 
o‘zgartirish 
mumkinligini oldini olish maqsadida auditor boshqa kassa eshiklarini 
muhrlab qo‘yadi. 

---

145 
Auditor kassirdan inventarizatsiya o‘tkazish vaqtigacha bo‘lgan 
kassa muomalalari bo‘yicha kassa hisobotini talab qiladi. Shuningdek, 
barcha kirim va chiqim hujjatlari uning tomonidan hisobotga 
kiritilganligi va inventarizatsiya vaqtiga kelib kassaga kirim qilinmagan 
va hisobdan chiqarilmagan pul mablag‘lari yo‘qligi to‘g‘risida tilxat 
berishi lozim. 
Auditor shunga ahamiyat berishi kerakki, kassa chiqim orderida 
yoki uning o‘rnini bosadigan boshqa hujjatda pul oluvchining tilxati 
bilan tasdiqlanmagan kassa pullarini berish, kassadagi naqd pul 
qoldig‘ini qoplashga qabul qilinmaydi. Kassa kirim orderlari bilan 
tasdiqlanmagan naqd pullar ortiqcha pul sifatida kirim qilinadi. Xo‘jalik 
yurituvchi subyekt rahbari va bosh buxgalteri imzosi bilan 
tasdiqlanmagan kassa chiqim hujjatlari, kassadan vaqtinchalik pul 
olinganligini bildiruvchi tilxat va shunga o‘xshash boshqa hujjatlar 
inobatga olinmaydi va kamomad deb hisoblanadi. 
Auditor to‘g‘ri rasmiylashtirilgan kassa hujjatlarini kassirga 
hisobot tuzish va unda tekshiruv paytida bo‘lgan qoldiqni ko‘rsatish 
uchun beradi. Tekshiruv paytida kassada ish haqi to‘liq tarqatilib 
ulgurmagan vedomostlar bor bo‘lsa, auditor bosh buxgalter va kassirga 
vedomostlarni belgilangan tartibda hisobotga qo‘shishni taklif etadi. 
Agarda kassani tekshirish, ish haqi tarqatish davriga to‘g‘ri kelib, ko‘p 
xodimlarga ish haqi tarqatilmagan vedomostlar bo‘lsa, bunday 
vedomostlar kassir hisobotiga qo‘shilmasdan, dalolatnomada kassa 
hisobotiga kiritilmagan, qisman to‘langan chiqim hujjatlari (to‘lov 
vedomostlari) sifatida yozib qo‘yilishi mumkin. Bu holda har bir to‘lov 
vedomostida qaysi tartib raqami bo‘yicha ish haqi berilganligi va uning 
jami summasi ko‘rsatiladi. Ushbu yozuv kassir, bosh buxgalter va 
auditor imzolari bilan tasdiqlanadi. 
Shuningdek, kassani tekshirishda kassada saqlanayotgan qimmatli 
qog‘ozlar (aksiyalar, obligatsiyalar, sertifikatlar va boshqalar), qatiy 
hisobot blankalari, sanatoriya va dam olish uylari yo‘llanmalari, 
aviachiptalar va boshqa qimmatli qog‘ozlar ham tekshirilib, ularning 
mavjudligi dalolatnomada ko‘rsatiladi. 
Auditor kassadagi pul mablag‘larini tekshirish bilan birga ayni 
paytda seyflar (yonmaydigan shkaflar), kassaning jihozlanishi, ish 
kunining oxirida kassa eshiklariga seyflar (shkaflar) muhrlanishi, 
signalizatsiya o‘rnatilganligi va uning ishlashi, kassani qo‘riqlishning 
tashkil etilishi, kassir «olindi», «to‘landi» degan shtamplar bilan 
ta’minlanganligi ham tekshiriladi. 

---

146 
Auditor bankdagi hisob-kitob schyotidan olingan pullarni to‘liq va 
o‘z vaqtida kirim qilinganligini tekshirishda muomalalarni o‘zaro 
taqqoslash usulini qo‘llaydi. Bunda, I-sonli jurnal orderining vedomost 
tomonida 5010 - «Milliy valyutadagi pul mablag‘lari» schyotining 
debeti bo‘yicha aks ettirilgan summalarni 22-sonli jurnal orderda aks 
ettirilgan 5110 - «Hisob-kitob schyoti» ning kredit oborotlari bilan 
solishtiriladi ular bir-biriga to‘g‘ri kelishi shart. To‘g‘ri kelmaslik hollari 
uchraganda summalar kassa kirim orderlari, bank ko‘chirmalari, kassir 
hisobotlari, cheklar koreshoklari bilan solishtiriladi, zarur hollarda esa 
bevosita bank muassasasida tekshiriladi. 
Agar bank ko‘chirmalarida o‘chirilgan, to‘g‘rilangan, shuningdek 
qoldiqlar to‘g‘ri kelmasa, bankdagi hisob-kitob schyotidan ishonchli 
ko‘chirmani olish zarur. 
Kassa muomalalarini tekshirishda kassa hisobotiga ilova qilingan 
hujjatlarning quyidagi shakllaridan foydalaniladi: KO-3 yoki KO-3a 
shakl. «Kirim va chiqim kassa hujjatlarini ro‘yxatga olish jurnali», 
ordersiz rasmiylashtiriladigan pul kirimi hujjatlari, KO-4 shakl «Kassa 
daftari», KO-5 shakl «Kassir tomonidan qabul qilingan va berilgan 
pullarni hisobga olish daftari», 5010 - «Milliy valyutadagi pul
mablag‘lari», 5020 - «Xorijiy valyutadagi pul mablag‘lari», 5520 - 
«Chek daftarchalari», 5610-«Pul ekvivalentlari», 5710-«Yo‘ldagi pul
mablag‘lari» va 58I0-«qimmatli qog‘ozlar» schyotlari yuritiladigan 
hisob registrlari (Jurnal-orderlar, vedomostlar, daftarlar, Bosh daftar, 
tegishli sanaga tuzilgan balanslar va boshqalar). 
Bunda kassa hujjatlarini rasmiylashtirishga ham e’tibor berish 
zarur, xususan har bir hujjatda oluvchilar imzosi borligi; kirim 
hujjatlariga «olindi» degan, chiqim hujjatlariga esa «to‘landi» degan 
shtamplar 
bosilganligi 
hamda 
ularning 
sanasi 
ko‘rsatilganligi, 
shuningdek ularda o‘chirilgan va tuzatilgan izlar yo‘qligi aniqlanishi 
lozim. 
«Kassa 
operatsiyalarini 
tekshirayotganda 
auditor 
kassa 
operatsiyalari tartibiga qanday rioya qilinayotganini, kassa intizomini, 
naqd pul bilan amalga oshirilgan operatsiyalar qonuniyligi va maqsadga 
muvofiqligini aniqlashi lozim. 
Naqd pullarni olish va berishda amalga oshirilgan operatsiyalar 
bilan bog‘liq bo‘lgan hujjatlar to‘g‘ri rasmiylashtirilganligini tekshirish, 
barcha kirim va chiqim kassa orderlari, to‘lov qaydnomalari va boshqa 
hujjatlar aniq, o‘chirilmasdan va to‘g‘rilanmasdan to‘ldirilganligi, 
barcha orderlar va ularning ilovalari operatsiya sodir etilgan sana va 

---

147 
kassirning imzosi qayd etilgan holda, «olingan» yoki «to‘langan» degan 
tamg‘alar bilan tasdiqlanganligiga ishonch hosil qilish lozim. Chiqim 
orderlarida (qaydnomalarida) «to‘langan» degan tamg‘a bosilmaganligi 
ayrim holatlarda ulardan qayta foydalanishga olib keladi»
1
. 
Amaliyotda kassa muomalalariga doir suiste’mol qilishlar asosan 
ish haqi va hisobdor summalar bo‘yicha ko‘p uchraydi. Bunda 
vedomostlarga «o‘lik jonlar» ni kiritish, berilishi lozim bo‘lgan jami 
summani oshirib ko‘rsatish, kassa hisobotiga qayta qo‘shish maqsadida 
chiqim hujjatlarini oldingi kassa hisobotlaridan chiqarib olib, sanasini 
o‘zgartirish va tuzilayotgan kassa hisobotiga kiritib, undagi summani 
ikkinchi marta hisobdan chiqarish hollari ham uchraydi.
Auditor bulardan tashqari kassa muomalalarini tekshirish 
jarayonida quyidagilarga ham alohida e’tibor berishi lozim: 
- kassani har oyda to‘satdan tekshirilishi; 
- kassirning kassa hisobotlarini o‘z vaqtida buxgalteriyaga 
topshirishi;
- kassa hisobotlarida va kassa daftarida hisobotlarni hamda unga 
ilova qilingan hujjatlarni tekshirishga qabul qilinganligi to‘g‘risida bosh 
buxgalter yoki bosh buxgalter o‘rinbosarining imzosi borligi; 
- mehnatga haq to‘lash, xizmat safari, Xo‘jalik sarflari va boshqa 
maqsadlar uchun bankdan olingan naqd pullarning maqsadga muvofiq 
ishlatilishi; 
- kassadagi naqd pul qoldiqlarining korxona uchun bank 
tomonidan belgilangan limitga to‘g‘ri kelishi; 
- deponent qilingan mehnat haqi summalari va realizatsiyadan 
tushgan naqd pul mablag‘larining bankka o‘z vaqtida topshirilishi;
- kassadan naqd pullarni begona shaxslarga berish hollari va 
shunga o‘xshashlar; 
- naqd pul olish uchun to‘ldirilmagan cheklarga rahbar va bosh 
buxgalter tomonidan imzo qo‘yilishi va cheklarni kassirga bankdan pul 
olish mobaynida mustaqil to‘ldirish uchun berish hollari; 
- naqd pul olish uchun chek daftarchasi bosh buxgalter seyfida 
saqlanishi holati; 
- korxonada «Kassa kirim va chiqim hujjatlarini qayd qilish 
daftari» (KO-Z shakl) va «Kassa daftari» (KO-4 shakl) ning mavjudligi, 
daftarlarning barcha varaqlari raqamlanib, oxirgi betida varaqlar soni 
ko‘rsatilganligi, ip o‘tkazib bog‘langanligi hamda rahbar va bosh 
1
Audit. O’quv qo’llanma. 1,2-tom. M.M. Tulaxodjaeva va F.G. G’ulomovalarning tahriri ostida.-T.: 2004., 53 b.

---

148 
buxgalter imzosi bilan tasdiqlanib, muhrlanganligi; 
- kassa chiqim orderlari, to‘lov vedomostlari va boshqa chiqim pul 
hujjatlarida tegishli mansabdor shaxslar va pul oluvchilar imzolarining 
mavjudligi va ularning haqiqiyligi; 
- kassa hujjatlariga maxsus «so‘ndirilgan» (pogasheno) shtamp 
bosilishi; 
- pul mablag‘lari, xarajatlar va boshqa balans schyotlariga olib 
borilib hisobot takdim etilmaydigan muomalalarning qonuniyligi; 
- 
kassa 
muomalalariga 
oid 
schyotlar 
bog‘lanishlari 
(korrespondentsiyalari) ning to‘g‘riligi; 
- to‘lanmagan summalarning o‘z vaqtida deponentga o‘tkazilishi 
va h.k. 
Auditor yuqoridagi faktlarga rioya qilinmaganligi to‘g‘risida 
buzilish hollari mavjud bo‘lganda bu muomalalarning sababini, ular 
kimnning farmoyishi bilan amalga oshirilganligi va buning orqasida 
suiiste’mol, tovlamachilik holatlari berkitilmaganligini ham aniqlashi 
lozim.