Toshkent moliya instituti hamdamov baxrom kasimovich ilxomov shavkat islomovich

Аудит 
предмети 
Иқтисодий 
таҳлил 
предмети 
Суд-
бухгалтерия 
экспертизаси 
предмети 
Назорат 
қилувчи аудит 
Маслаҳат 
берувчи аудит 

---

275 
Auditor esa bu vazifasini nafaqat bajarish, balki korxona moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini yaxshilash uchun yo‘l ko‘rsatishi, korxona 
xodimlariga keyingi davrda ularni xatti-harakatlari qanday bo‘lishi 
kerakligi haqida maslahat berishi zarur. 
Audit va iqtisodiy tahlilning umumiy sohasi foydalanuvchilarni 
moliyaviy faoliyatni yaxshilash bo‘yicha ma’lumotlar bilan ta’minlashga 
qodir bo‘lgan NMATni yaratishni obyektiv talab qiladi. 
Audit va taftish.
Taftish predmeti - ishlab chiqarish-xo‘jalik 
faoliyatini qonuniy va haqqoniy aks ettirishdir. Audit predmeti taftish 
bilan solishtirganda sal kengroq bo‘lib, bu mulk va moddiy zaxiralari 
bilan bog‘liq muomalalarning nafaqat qonuniyligi, balki soliqqa tortish, 
pensiya 
ta’minoti, mol-mulkni baholash, xo‘jalik yuritishning 
samaraliligi masalalari hamdir. Auditor doimo u yoki bu muomalaning 
qonuniyligi faktini qayd qilib emas, balki xo‘jalik muomalalari 
jarayonlarini mijozga yordam nuqtai nazaridan ko‘rib chiqadi. 
Audit va sud-buxgalteriya ekspertizasi.
Sud-buxgalteriya 
ekspertizasi taftishning bir qismi bo‘lgani sababli, audit bilan nazorat 
muolajalarining yanada kamroq miqdori bilan to‘qnash keladi. 
Ekspertiza 
xo‘jalik 
faoliyatini 
hujjatlarda 
rasmiylashtirishning 
qonuniyligi buzilish faktlarini qayd qilishga ustuvor yo‘naltirilgan, shu 
bilan birga chegaralangan va yopiqdir. Audit haqida esa bunday fikr 
yuritish mumkin emas. 
Shunday qilib, audit faoliyatning bir necha turlari ichiga, ularning 
uslublari va tashkil qilish asoslarini sintezlashtirib kirib boradi.
Auditda, 
iqtisodiy 
tahlilda, 
taftish 
va 
sud-buxgalteriya 
ekspertizasida umumiy sohalarning mavjudligi, barcha ko‘rsatib o‘tilgan 
tavsiflarga ega bo‘lgan NMATni tashkil qilishni talab qiladi. 
Bunday turdagi tizim tashkiliy tuzilma nuqtai nazaridan, bajarish 
vazifalari turlicha bo‘lgan ikkita qismdan tashkil topishi lozim. Iqtisodiy 
tahlil va taftish turli maqsadlarni ko‘zlagani kabi, NMAT ham bir 
tomondan, nazorat qilish, ikkinchi tomondan esa maslahat berish uchun 
mo‘ljallangan. Bunda NMAT tashkil qilish asoslari shunday bo‘lishi 
kerakki, uning qismlaridagi qarama-qarshi maqsadlarga samarali 
erishish ta’minlanishi kerak. Bunday asoslarga: 
- Umumtizim qismini yaratish uchun: a) komplekslilik; b) axborot 
saqlashning yagona tizimi;
- Nazorat qiluvchi qismni yaratish uchun: a) auditorlik xatolari 
paydo bo‘lishi tavakkalchiligining eng kamligi (minimumi); b) 
ma’lumotlarni minimal, lekin etarli darajada kiritish; v) auditorlik 
hisobotlarini tashkil qilish sxemalarining birligi va kelishilganligi; 

---

276 
- Maslahat beruvchi qismni yaratish uchun: a) natijalarni 
taqqoslash; b) natijalarning maqsad sari yo‘naltirilishi; v) natijalar 
noaniqligining minimumi kabilar kiradi. 
Komplekslilik prinsip turli axborot tizimini tashkil qilishda 
umumqabul qilingan bo‘lib, real jarayonlar (bu sharoitda audit modelini) 
umumiy modelini ishlab chiqishni nazarda tutadi.
 
Umumiy model tizim 
tuzilishining asosiy maqsadlarini, chegaralarini, xo‘jalik jarayonlarini 
buxgalteriya hujjatlarida qayd qilish usullarini aks ettirishi lozim. 
Umumtizim modelining mavjudligi audit vazifalari, nazorat muolajalari 
va uslublari, birlamchi buxgalteriya hujjatlari o‘rtasidagi bog‘liqlikni 
o‘rnatish imkonini beradi.
Ma’lumotlarni saqlashning yagona tizimi prinsip barcha axborot 
tizimlari uchun ajralmas xarakteristika, ya’ni ma’lumotni kiritish bir 
marta va undan ko‘p marotaba foydalanishga ahamiyat qaratadi. Yagona 
axborot bazasi turli vazifalarga xizmat ko‘rsatish bilan birga, 
ma’lumotlarga tuzatish kiritish uchun qilinadigan xarajatlarni 
qisqartirish imkonini beradi.
Nazorat-taftish ishining uslublari o‘ziga xos bo‘lib, ularni bir 
necha guruhga ajratish mumkin: 
- tasdiqlovchi hujjatlar va yozuvlarni tekshirishga mo‘ljallangan 
uslublar; 
- ro‘yxatdan o‘tkazish va nazorat tekshirish uchun qo‘llaniladigan 
uslublar; 
- taftishchilarning tahliliy ish uslublari va boshqalar. Sud-
buxgalteriya ekspertizasining predmeti bo‘lib, noqonuniy xatti-
harakatlarga yo‘l qo‘yilganligi haqidagi hujjatlar xizmat qiladi.