Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

statik
 emas 
dinamik
 iqtisodiyotda namoyon 
bo’ladi, ya’ni talab va taklif miqdorini belgilovchi omillar o’zgarib turadigan sharoitda.  
Tadbirkorlik faoliyatini chuqur tahlil qilgan Y.Shumpeter iqtisodiy taraqqiyot haqida 
to’xtalar ekan, aynan uning ishlab chiqarish omillarini yangi kombinatsiyalarini amalga 
oshiruvchi sifatida qarab, quyidagi hollarni ko’rsatadi
1
 
1.
 
Iste’molchilarga hali noma’lum yangi ne’matlar ishlab chiqaradi yoki ularni yangi sifat 
bosqichiga ko’taradi. 
2.
 
Shu tarmoq uchun amalda noma’lum, yangi ishlab chiqarish metodini, usulini 
qo’llaydi. 
3.
 
O’z mahsulotini sotadigan yangi bozorni o’zlashtiradi. 
4.
 
Yangi xom ashyo yoki yarim fabrikat manbasiga ega bo’ladi. 
5.
 
Bozor tarkibini qayta tashkil qilishni amalga oshiradi, masalan, korxonalarni monopol 
mavqeini ta’minlashga harakat qiladi yoki boshqa korxonani monopol mavqeini yo’qqa 
chiqaradi. 
 Taraqqiy etuvchi iqtisodiyot sharoitida tadbirkorlar asosiy rol o’ynaydi. Aynan ana 
shunda tadbirkorlikni xususiyati ishlab chiqarish omili sifatida namoyon bo’ladi. Tadbirkor 
oddiy tarzda butun omillarni (resurslarni) ishlab chiqarish jarayonida birlashtiruvi emas, balki u 
initsiator ularni yangicha birlashtiruvchi sifatida namoyon bo’ladi. Tadbirkor korxonasini 
(oddiygina) boshqarmaydi, balki boshqalarga o’xshamagan qarorlar qabul qiladi. Tadbirkor 
iqtisodiyotga innavatsiya, yangilik olib kiradi va iqtisodiy tavakkal qilib xatarga yo’l qo’yishiga 
javobgar (ma’sul) bo’ladi. 
 Iqtisodiy foyda nolga teng bo’lgan yoki normal foyda bu statik iqtisod va erkin raqobat 
(bir ko’rinishda hech qanday monopoliya yo’q) ning oqibati. Lekin bir tomondan hayotda erkin 
raqobat, bozorning to’la muvozanatga erishishi, statik iqtisodiyotni amal qilishi mumkin emas. 
                                                 
1
 Y.Shumpeter Teoriya ekonomicheskogo razvitiya. M.,1982g., str.159 

---

 
 
Doimo ma’lum miqdorda raqobat nomukammal (bozor monopollashuvi mavjud), bozor 
muvozanati buzilib turadi, odamlar(individumlar) doimo optimal qaror qabul qilavermaydi. 
Ikkinchi tomondan, iqtisodiyot dinamik holatda bo’ladi, chunki aholi o’zgaradi, yangi xom 
ashyo manbalari ochiladi, fan-texnika rivojlanadi, yangi ehtiyojlar vujudga keladi va hokazo.  
 
Iqtisodiy axborotni 
o’zi kamyob ne’mat hisoblanadi. Unda iqtisodiy munosabatlarda 
qatnashuvchilarning barchasi bir xilda foydalana olmaydi (imkoniyatga ega emas). Boshqacha 
ayganda har qanday raqobatni bozordagi (raqobatli) vaziyatni iqtisodiyotning dinamikligi tufayli 
ma’lum darajada noaniqligi bilan xarakterlanadi (7-bob). Shu bilan birga bozordagi 
monopollashuv tufayli ishlab chiqarish ustidan baholar ustidan ma’lum darajada nazorat 
mavjudligi bilan xarakterlanadi. 
 Aynan ana shu bozorning ma’lum darajasidagi noaniqligi, bir tomondan bozorning 
monopollashuvi ikkinchi tomondan iqtisodiy foydani vujudga kelishga olib keladi. Uni ayrim 
tadbirkorlar tomonidan ko’pincha daromad tushumni barcha xarajatlardan ortib qoluvchi 
qo’shimcha, ortiqcha daromad sifatida olishi namoyon bo’ladi.  
Ana shu qo’shimcha daromadni vujudga kelishni bir necha sabablarini ko’rsatish 
mumkin: Birinchidan, iqtisodiy foydani bozor iqtisodiyotini rivojlanishiga xos noaniqlik bilan 
bog’liq bo’lib, tavakkal qilganiga olgan mukofot tarzida ko’rish mumkin.  
 Shu bilan birga shuni ham qayd qilish kerakki, tavakkalchilik xatari turlicha bo’ladi. 
Masalan stixiya, falokat, yong’in, baxtsiz hodisa, o’g’irlik va boshqalarni hisoblash mumkin. 
Bunday xatarlardan o’zini himoya qilish uchun sug’urta qiladi. Bunda tavakkalchilik xatari 
(qo’yilgan mablag’) to’lov xarajatlarga kiradi. Bozor iqtisodiyotida boshqa turdagi tavakkal 
xatarlari bo’ladi, bular talab va taklifni avvaldan ko’rib bo’lmaydigan, bilib bo’lmaydigan 
o’zgarishlari bilan bog’liq.  
Bu o’zgarishlar butun bozordagi konyukturani o’zgarishi bilan bog’liq. U iqtisodiy tsikl 
bilan, davlatni iqtisodiy siyosati bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Iqtisodiyotni huquqiy asoslarini 
o’zgartirishni tartibga solishi metodlari (byudjet soliq, pul-kredit, tashqi iqtisodiy) bilan bog’liq. 
U alohida firmalarni xo’jaliq yuritishi sharoitiga ta’sir kiladi. Sug’urta qilib bo’lmaydigan 
tavakkalchilik xatariga yo’l quyib olgan daromadi iqtisodiy foydaning manbai deyish mumkin. 
Ikkinchidan, iqtisodiy foydani yangilik, yangilikni tatbiq qilishga mukofot tarzida qarash 
mumkin. Uchinchidan, bozordagi monopol mavqeidan kelib chiqish mumkin. 
 Shunday qilib tadbirkorlik omili bozordagi muvozanatni buzuvchi, talab va taklif egri 
chizig’ini yangi texnologiya, yangi bozorlar, yangi mahsulot, bozor tarkibini o’zgartirishni va 
boshqalar tarzida namoyon bo’lar ekan. U holda foyda muvozanat bahosi sifatida yuzaga chiqa 
olmaydi.  
 Shuni ta’kidlash kerakki, bozordagi noaniqlik bir korxonalarga iqtisodiy foyda olishga 
imkon yaratsa, ikinchilarini zarar olishga olib keladi. Zarar olish mumkinligini xavfi xudda 
foyda olishga intilishga o’xshab iqtisodiyotning taraqqiyotiga qudratli stimuli bo’lib xizmat 
qiladi.  
 XX asr iqtisodiyot fanidagi asosiy nazariyalarni ajratib: