|
5-§. Raqobat cheklanishidan yo’qotishlar
Mukkammal raqobatga asoslangan bozor modeli jamiyatning resurslardan ratsional
foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni minimallashtirishni ifodalaydi.
Nomukammal raqobat esa erkin raqobatda erishilgan muvozanatdan chetga chiqishni
bildiradi. Raqobat cheklanishi, xo’jalik hayotini monopollashuvi jamiyatda ma’lum miqdorda
yo’qotishlarga olib keladi. Ma’lumki, monopoliya eng avval narxlar ustidan nazorat o’rnatishi
bilan ajralib turadi.
Narx ustidan hukmronlik (u doimo nisbatan bo’ladi) ishlab chiqarish xarajatlarini
pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan tovarlar bilan to’ldirish,
ularning narxi ko’pchilik sotib olishi mumkin bo’lgan darajada bo’lishi bilan birga yuz bersa
jamiyat yutadi.
Narx ustidan hukmronlikni insonni tabiat ustidan hukmronlik o’rnatishga urinishiga qiyos
qilish mumkin. Masalan, er unumsiz bo’lsa, unga o’g’it solish va meliorativ ishlarni bajarish
orqali o’zimiz uchun tabiatdan ko’proq in’om olishimiz mumkin. Lekin ta’sirimiz ma’lum
chegaradan o’tib ketsa, atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatamiz, muvozanatni buzamiz. Bu esa
yaxshilik bilan tugamaydi.
Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma’lum chegaradan o’tgach, u jamiyat uchun
salbiy oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun’iy taqchillik hosil etishi eng
xavfli sanaladi. Bunda ataylab korxona to’la quvvat bilan ishlatilmaydi. Chunki, foyda olishni
ko’paytirishga xarajatlarni pasaytirishdan ko’ra narxni ko’tarishdan yoki, aksincha, raqobat
kurashini cheklab, narx-ni arzonlashuviga yo’l qo’ymaslik bilan erishish osonroq. Shuning
uchun talabni taklifga nisbatan ustun bo’lishini sun’iy ravishda saqlab turiladi.
Buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish sur’ati pasayadi. Xarajatlarni pasaytirishga
intilish susayadi. Raqobatni cheklash tufayli jamiyat uchun bo’ladigan yo’qotishlarni g’arb
iqtisodchilari chizma yordamida quyidagicha ifodalaydilar.
Biror firmaning mahsulot ishlab chiqarish uchun me’yoriy xarajatlari MS egri chizig’ida,
me’yoriy daromadlari esa MR egri chizig’ida ifodalanadi. U holda me’yoriy daromad bilan
me’yoriy xarajatlarning kesishgan nuqtasi E bo’lib, bunda narx o’rtacha xarajatlarga teng
R=MS=AS bo’ladi (XI bob). Shu mahsulotga talab esa D chizig’ida ifodalanadi. Bunda narx E1
nuqtasi bo’yicha o’rnatiladi. Bu nuqta MS — me’yoriy xarajatlar bilan talab egri chizig’ining
kesishgan nuqtasi. Bunda narx R1 darajasida bo’ladi, taklif Q1 bo’ladi. Narxning bunday
belgilanishi mukammal raqobat kurashi sharoitiga to’g’ri keladi. Narx me’yoriy xarajatlarga teng
bo’ladi. U holda iste’mol to’kinligi R1 E1R0 uchburchak maydoniga teng bo’ladi. Endi raqobat
kurashini cheklash natijasida taklif kamaytirilib Q2 ga ko’chdi, deylik. Sababi shu hajmda
D - talab
me’ëriy
daromad
AS - o’rtacha
xarajatlar
MS – me’ëriy
xarajatlar
mahsulot ishlab chiqarganimizda me’yoriy xarajatlar me’yoriy daromadga teng bo’ladi.
Maksimal darajada foyda olinadi (VIII bob, 6- §). U holda narx E2 nuqtasi darajasida (talab bilan
taklif kelishgan nuqta) belgilanadi, ya’ni R2 ga teng bo’ladi. E2 nuqtasi E nuqtasi bilan bir
vertikalda joylashgan Q2R2E2R0 uchburchagi maydoniga teng bo’ladi. Taklif miqdori kamaytirilib, narx o’sishi hisobiga
olinadigan monopol foyda miqdori shtrixlangan to’rtburchak R1SE2R2ga teng bo’ladi. Lekin
asosiysi grafikda jamiyat uchun sof zarar (sof yo’qotishlar) ko’rinib turibdi. Bu EE1E2
uchburchak maydoni. Shunday qilib, monopoliya go’yo «iste’mol to’kinligi»ni ikkiga bo’ladi.
Uning bir qismi ishlab chiqaruvchiga, ya’ni monopoliyaga monopol foydasi (shtrixlangan
maydon) shaklida tegadi. Ikkinchi, iste’molchiga tegishli qismi SE1E2 ishlab chiqaruvchiga
tegishli ESE1 hech kimga tegmaydi. U jamiyat uchun umuman yo’qotiladi.
P. Samuelson hisoblariga ko’ra ana shu monopolistik asosida resurslarni taqsimlanishi
tufayli jamiyat tomonidan ko’rilgan zarar AQShda yalpi milliy mahsulotning 0,5—2% iga teng
ekan. Shuning uchun ham davlat monopoliyaga qarshi, raqobat uchun zarur muhit yaratish uchun
chora-tadbirlar belgilaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
