Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

5-§. Raqobat cheklanishidan yo’qotishlar 
 
 
Mukkammal raqobatga asoslangan bozor modeli jamiyatning resurslardan ratsional 
foydalanishini, mahsulot ishlab chiqarish uchun ijtimoiy sarflarni minimallashtirishni ifodalaydi. 
 Nomukammal raqobat esa erkin raqobatda erishilgan muvozanatdan chetga chiqishni 
bildiradi. Raqobat cheklanishi, xo’jalik hayotini monopollashuvi jamiyatda ma’lum miqdorda 
yo’qotishlarga olib keladi. Ma’lumki, monopoliya eng avval narxlar ustidan nazorat o’rnatishi 
bilan ajralib turadi. 
 Narx ustidan hukmronlik (u doimo nisbatan bo’ladi) ishlab chiqarish xarajatlarini 
pasaytirish, fan-texnika taraqqiyoti rivojlanishi, bozorni standartlashgan tovarlar bilan to’ldirish, 
ularning narxi ko’pchilik sotib olishi mumkin bo’lgan darajada bo’lishi bilan birga yuz bersa 
jamiyat yutadi. 
 Narx ustidan hukmronlikni insonni tabiat ustidan hukmronlik o’rnatishga urinishiga qiyos 
qilish mumkin. Masalan, er unumsiz bo’lsa, unga o’g’it solish va meliorativ ishlarni bajarish 
orqali o’zimiz uchun tabiatdan ko’proq in’om olishimiz mumkin. Lekin ta’sirimiz ma’lum 
chegaradan o’tib ketsa, atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatamiz, muvozanatni buzamiz. Bu esa 
yaxshilik bilan tugamaydi. 
 Monopolizatsiya ham xuddi shunday. Ma’lum chegaradan o’tgach, u jamiyat uchun 
salbiy oqibatlar olib keladi. Ayniqsa, monopoliyalarni kelishib, sun’iy taqchillik hosil etishi eng 
xavfli sanaladi. Bunda ataylab korxona to’la quvvat bilan ishlatilmaydi. Chunki, foyda olishni 
ko’paytirishga xarajatlarni pasaytirishdan ko’ra narxni ko’tarishdan yoki, aksincha, raqobat 
kurashini cheklab, narx-ni arzonlashuviga yo’l qo’ymaslik bilan erishish osonroq. Shuning 
uchun talabni taklifga nisbatan ustun bo’lishini sun’iy ravishda saqlab turiladi. 
 Buning natijasida mahsulot ishlab chiqarish sur’ati pasayadi. Xarajatlarni pasaytirishga 
intilish susayadi. Raqobatni cheklash tufayli jamiyat uchun bo’ladigan yo’qotishlarni g’arb 
iqtisodchilari chizma yordamida quyidagicha ifodalaydilar.  
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Biror firmaning mahsulot ishlab chiqarish uchun me’yoriy xarajatlari MS egri chizig’ida, 
me’yoriy daromadlari esa MR egri chizig’ida ifodalanadi. U holda me’yoriy daromad bilan 
me’yoriy xarajatlarning kesishgan nuqtasi E bo’lib, bunda narx o’rtacha xarajatlarga teng 
R=MS=AS bo’ladi (XI bob). Shu mahsulotga talab esa D chizig’ida ifodalanadi. Bunda narx E1 
nuqtasi bo’yicha o’rnatiladi. Bu nuqta MS — me’yoriy xarajatlar bilan talab egri chizig’ining 
kesishgan nuqtasi. Bunda narx R1 darajasida bo’ladi, taklif Q1 bo’ladi. Narxning bunday 
belgilanishi mukammal raqobat kurashi sharoitiga to’g’ri keladi. Narx me’yoriy xarajatlarga teng 
bo’ladi. U holda iste’mol to’kinligi R1 E1R0 uchburchak maydoniga teng bo’ladi. Endi raqobat 
kurashini cheklash natijasida taklif kamaytirilib Q2 ga ko’chdi, deylik. Sababi shu hajmda 
D - talab 
me’ëriy  
daromad
AS - o’rtacha 
xarajatlar 
MS – me’ëriy 
xarajatlar 

---

 
 
mahsulot ishlab chiqarganimizda me’yoriy xarajatlar me’yoriy daromadga teng bo’ladi. 
Maksimal darajada foyda olinadi (VIII bob, 6- §). U holda narx E2 nuqtasi darajasida (talab bilan 
taklif kelishgan nuqta) belgilanadi, ya’ni R2 ga teng bo’ladi. E2 nuqtasi E nuqtasi bilan bir 
vertikalda joylashgan Q2R2E2R0 uchburchagi maydoniga teng bo’ladi. Taklif miqdori kamaytirilib, narx o’sishi hisobiga 
olinadigan monopol foyda miqdori shtrixlangan to’rtburchak R1SE2R2ga teng bo’ladi. Lekin 
asosiysi grafikda jamiyat uchun sof zarar (sof yo’qotishlar) ko’rinib turibdi. Bu EE1E2 
uchburchak maydoni. Shunday qilib, monopoliya go’yo «iste’mol to’kinligi»ni ikkiga bo’ladi. 
Uning bir qismi ishlab chiqaruvchiga, ya’ni monopoliyaga monopol foydasi (shtrixlangan 
maydon) shaklida tegadi. Ikkinchi, iste’molchiga tegishli qismi SE1E2  ishlab chiqaruvchiga 
tegishli ESE1 hech kimga tegmaydi. U jamiyat uchun umuman yo’qotiladi. 
 P. Samuelson hisoblariga ko’ra ana shu monopolistik asosida resurslarni taqsimlanishi 
tufayli jamiyat tomonidan ko’rilgan zarar AQShda yalpi milliy mahsulotning 0,5—2% iga teng 
ekan. Shuning uchun ham davlat monopoliyaga qarshi, raqobat uchun zarur muhit yaratish uchun 
chora-tadbirlar belgilaydi. 
 

---