Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

 
14.5. Dividendlar hisobi 
Bizga ma’lumki, Aktsiyadorlik jamiyatlari sof foydasidan aktsiyadorlarga 
dividend to‘laydi. Dividend
 
– aktsiyalar bo‘yicha to‘lanishi lozim bo‘lgan daromad, 
aktsiyadorlik jamiyati tomonidan uning muassislari o‘rtasida taqsimlanadigan sof 
foydaning bir qismi. 
Dividend - bu kompaniya aktsiyadorlari sinfiga to'langan, boshqaruv kengashi 
tomonidan belgilanadigan kompaniya daromadlarining bir qismini taqsimlash. 
Dividendlar naqd to'lov sifatida, aksiya yoki boshqa mol-mulk sifatida berilishi 
mumkin.
52
Dividend aktsiyadorlar o‘rtasida ularga tegishli aktsiyalarning soni va turiga 
mutanosib ravishda taqsimlanadi. Muayyan turdagi imtiyozli aktsiyalar bo‘yicha 
dividendlar jamiyatning maxsus mo‘ljallangan zaxiralari hisobidan to‘lanishi 
mumkin. 
Dividendlar to‘lash muddati va tartibi jamiyat ustavida yoki aktsiyadorlarning 
umumiy yig‘ilishi qarori bilan belgilanadi. Dividendlar to‘lash muddati shunday 
qaror qabul qilingan kundan e’tiboran 60 kundan kech bo‘lmasligi lozim. 
52
Financial and managerial accounting, 12e, Carl S.Warren, James M.Reeve, Jonathan E.Duchac, 753-page, 2014 

---

264 
Dividendlar to‘lash vaqtida birinchi navbatda imtiyozli aktsiyalar bo‘yicha, 
so‘ngra oddiy aktsiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lanadi. Imtiyozli aktsiyalar bo‘yicha 
qat’iy belgilangan dividendlarni to‘lash uchun etarli miqdorda foyda mavjud bo‘lgan 
taqdirda jamiyat mazkur aktsiyalarni saqlovchilarga dividendlar to‘lashni rad etishga 
haqli emas. Jamiyat rad etgan taqdirda aktsiyadorlar dividendlar to‘lashni sud orqali 
talab qilishlari mumkin. Jamiyat etarli miqdorda foydaga ega bo‘lmasa yoki zarar 
ko‘rib ishlagan bo‘lsa, imtiyozli aktsiyalar bo‘yicha dividendlar ana shu maqsad 
uchun tashkil etilgan jamiyat zaxira kapitali hisobidan va ana shu zaxira 
doirasidagina to‘lanishi mumkin. 
Taqsimlanmagan foyda bu hisobot davri yakunida xo‘jalik yurituvchi subyekt 
ixtierida qoladigan sof foydadir. Hisobot davridagi sof foyda taqsimlanmagan 
foydani oshiradi va u quyidagicha provodka bilan rasmiylashtiriladi: 
Debet 9900 – “Yakuniy moliyaviy natija” 
Kredit 8710 – “Hisobot davridagi taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)” 
Korxonaning ta’sischilar oldida dividendlar bo‘yicha va chiqib ketayotgan 
ta’sischilar oldida ularning ulushlari bo‘yicha joriy majburiyatlari to‘g‘risidagi 
axborotlarni umumlashtirish quyidagi schyotlarda amalga oshiriladi: 
6610 “To‘lanadigan dividendlar”; 
6620 “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar”. 
Korxona rahbariyati tomonidan aktsiyalarga dividendlar to‘lash to‘g‘risida 
qaror e’lon qilingandan so‘ng, dividend summasi joriy majburiyat sifatida aks 
ettiriladi. Dividendlar aktsiyalar bo‘yicha qonunchilikka muvofiq taqsimlanadi. 
6610 “To‘lanadigan dividendlar” schyoti hisoblangan dividend summasiga 
8710 “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)” schyoti 
bilan bog‘langan holda kreditlanadi. 
6620 “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga ulushlari bo‘yicha qarzlar” schyotining 
kredit tomonida korxonaning chiqib ketayotgan ta’sischisi ulushlari bo‘yicha 
hisoblangan majburiyatlari summasi 8330 “Pay va ulushlar”, 8610 “Sotib olingan 
xususiy aktsiyalar - oddiy”, 8610 “Sotib olingan xususiy aktsiyalar - imtiyozli” 
schyotlari bilan bog‘langan holda aks ettiriladi. 
6610 “To‘lanadigan dividendlar”, 6620 “Chiqib ketayotgan ta’sischilarga 
ulushlari bo‘yicha qarzlar” schyotlari bo‘yicha analitik hisob (ko‘rsatuvchiga 
aktsiyalardan tashqari) har bir ta’sischi bo‘yicha alohida yuritiladi. 
Qimmatli qog‘ozlarga dividend hisoblanganda xalqaro moliyaviy hisobotlar 
standartlarga muvofiq ikkita usuldan foydalanish mumkin:
1. Qiymat usuli. Ushbu usul qo‘llanganda. Investor o‘z mablag‘ini boshqa 
korxonaga dastlabki qiymati bo‘yicha qo‘yadi. Uning asosiy tamoyilari shundan 
iboratki, investitsiyalar qiymati sho‘’ba tizilmalarining moliyaviy ahvolidan qat’iy 
nazar o‘zgarmaydi, ulardan olinadigan dividendlar bosh jamiyat daromadi sifatida 
hisobga olinadi.
Bu usulni quyidagi hollarda qo‘llash tavsiya etiladi:
- sho‘ba jamiyatini keyinchalik yaqin kelajakda sotish uchun olingan va uni 
nazorat qilish ham vaqtinchalik bo‘lganda;
- sho‘’ba jamiyati uning bosh jamiyatiga mablag‘ o‘tkazish qobilyatini jiddiy 
darajada kamaytirilgan belgilangan uzoq muddatli muhim sharoitlar doirasida 

---

265 
faoliyat yuritganda. Masalan, sho‘’ba jamiyatiga qarz bergan tashkilot tomonidan 
quyiladigan dividendlarni to‘lashda cheklashlar mavjud bo‘lishi mumkin. 
2. Ulushbay ishtirok usuli. Bu usulni bosh jamiyat tomonidan sho‘’ba 
jamiyatiga sezilarli darajada ta’sir o‘tkazish va nazorat qilish hollarida qo‘llash 
tavsiya qilinadi, u quyidagilardan iborat:
- investitsiyalarning joriy qiymati sho‘’ba jamiyatining xo‘jalik faoliyati 
natijalariga bog‘liqlikda o‘zgaradi: u foyda olganda investitsiyalar qiymati oshadi, 
zarar esa kamayadi;
- bosh jamiyat investitsiyalardan foydani egalik ulushiga munosib ravishda aks 
ettiriladi: uning sho‘’ba jamiyatidagi ulushi qancha ko‘p bo‘lsa, bosh jamiyat 
balansida investitsiyalar qiymati shuncha ko‘p summaga oshiriladi;
- olingan dividendlar daromad sifatida qaralmaydi, balki investitsiyalar 
qiymatini kamaytirish tarzida ifodalaydi.
Aktsiyadorlik jamiyatining umumiy yig‘ilishi qaroriga binoan dividend pul 
mablaglari yoki boshqa qonuniy to‘lov vositalari bilan to‘lanishi mumkin. 
Dividendlar hisoblanganida quyidagicha provodka beriladi: 
Debet 8710 – “Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan 
zarari)” 
Kredit 6610 – “To‘lanadigan dividendlar” 
Hisobot yilidagi taqsimlanmagan foyda summasi dividendlar hisoblanganidan 
so‘ng 8720 – “Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)” hisobvarag‘iga o‘tkaziladi. 
Foyda olingan holatda: 
Debet 8710 – “ Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan 
zarari)” 
Kredit 8720 – “Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)” 
Zarar ko‘rilganda: 
Debet 8720 – “Jamg‘arilgan foyda (qoplanmagan zarar)” 
Kredit 8710 – “ Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan 
zarari)”. 
To‘lov manbaida soliq solinmagan dividendlar tarzidagi daromadlar oluvchi 
yuridik shaxslar bankda ochilgan maxsus hisobvaraqda ushbu mablag‘larni 
jamlaydilar. Dividendlar tarzidagi daromadlar tushumi yuridik shaxsning 
buxgalteriya hisobida quyidagicha aks ettiriladi:
– hisoblangan dividendlar: 
Debet 4840 – “Olinadigan dividendlar” 
Kredit 9520 – “Dividendlar ko‘rinishidagi daromadlar” 
– dividendlarni maxsus hisobvaraqqa kelib tushishi: 
Debet 5530–“Boshqa maxsus hisobvaraqlar” 
Kredit 4840 – “Olinadigan dividendlar”. 
Dividendlar tarzida daromadlar olgan yuridik shaxslar maxsus hisobvaraqdagi 
mablag‘larni o‘z ustav kapitalini kapitallashtirishga yo‘naltirganda, jamlangan 
summa maxsus hisobvaraqdan hisob-kitob varag‘iga kapitallashuv summasi 
miqdorida o‘tkaziladi.