Toshkent moliya instituti ―bank ishi‖ kafedrasi

Tijorat krediti.
Iqtisodiyotda kredit munosabatlarining vujudga kelishining 
birinchi shakllaridan bo‗lib, veksel muomalasini vujudga keltirgan va naqd pulsiz 
hisob kitoblarning rivojlanishiga yordam bergan. Tijorat kreditining sub‘ektlari 
sifatida yuridik shaxslar: mol etkazib beruvchi va mol sotib oluvchi korxonalar, 
kreditning ob‘ekti sifatida sotilayotgan tovar ishtirok qiladi. Tijorat krediti
o‗zining amaliy ko‗rinishini huquqiy shaxslar o‗rtasida tovar va xizmatlarning
to‗lov muddatini cho‗zish orqali sotish shaklidagi moliya xo‗jalik 
munosabatlarida topadi. Bu kredit shaklining asosiy maqsadi tovarlarni sotishni 
tezlashtirish va shu orqali foyda olishdan iborat.
Tijorat kreditning an‘anaviy vositasi bo‗lib, qarz oluvchining qarz
beruvchiga nisbatan moliyaviy majburiyatlarini aks ettiruvchi veksel hisoblanadi.
Veksel bu qarz majburiyati bo‗lib, qarz oluvchi o‗z zimmasiga qarzni ko‗rsatilgan 
summada, ko‗rsatilgan joyda, belgilangan muddatda to‗lash majburiyatini oladi.
Amaliyotda vekselning ikki turi qo‗llaniladi. Oddiy va o‗tkazma veksel. 
Oddiy vekselni qarz oluvchi korxona qarz beruvchi korxonaga beradi va tovarlar 
va ko‗rsatilgan xizmatlar uchun unga to‗lash majburiyatini o‗z zimmasiga oladi. 

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
O‗tkazma vekselda kreditor tomonidan belgilangan tovar va xizmatlar 
summasi uning topshirig‗iga asosan uchinchi shaxsga yoki vekselni 
ko‗rsatuvchiga o‗tkazilishi zarur. Kreditorning vekselda ko‗rsatilgan summani 
uchinchi shaxsga to‗lash to‗g‗risidagi buyrug‗ini ifodalovchi hujjat amaliyotda 
tratta deb ham yuritiladi.
Tijorat krediti bank kreditidan quyidagi xususiyatlari bilan farq qiladi:
1. Kreditor (qarz beruvchi) rolida maxsus kredit-moliya tashkilotlari emas, 
balki tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish hamda sotish bilan shug‗ullanuvchi turli 
yuridik shaxslar ishtirok qiladi; 
2. Tijorat krediti faqatgina tovar shaklida beriladi; 
3. Tijorat kreditida ssuda kapitali, sanoat va savdo kapitali bilan 
integratsiyalashgan holda harakat qiladi. Bu bozor iqtisodiyoti sharoitda turli 
ixtisosdagi va faoliyat yo‗nalishdagi korxonalarni o‗z ichiga oluvchi xolding, 
moliyaviy kompaniyalarning vujudga kelishida o‗z amaliy aksini topadi; 
4. Berilgan vaqt oralig‗ida tijorat kreditining o‗rtacha qiymati bank foizining 
o‗rtacha stavkasidan doimo kichik bo‗ladi; 
5. Qarz beruvchi va qarz oluvchi o‗rtasidagi shartnoma huquqiy
rasmiylashtirilganda tijorat krediti bo‗yicha to‗lov (foiz stavkasi) alohida 
aniqlanmaydi. Foiz to‗lovi tovar bahosiga qo‗shilgan holda rasmiylashtiriladi.
Xorijiy mamlakatlar amaliyotida tijorat krediti keng tarqalgan. MDH 
davlatlari bank amaliyotida tijorat krediti qo‗llanilmaydi. Sobiq ittifoq davrida 
kredit munosabatlarining rivojlanishiga nazar soladigan bo‗lsak, 1930-32 yillardagi 
kredit islohatigacha amaliyotda tijorat kreditidan foydalanilgan. Bu kredit tovarlar 
ishlab chiqarishning mo‗l-ko‗lchiligi sharoitida tovarlarni sotish jarayonini 
tezlashtirishda qulay hisoblanadi. 30- yillarda kreditning bu shaklidan 
foydalanishda malum kamchiliklarga yo‗l qo‗yilgani uchun kredit islohati 
o‗tkazish davomida bu kreditdan foydalanish bekor qilindi va xo‗jaliklar 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri bank tomonidan kreditlashga o‗tkazilgan.
Hozirgi sharoitda jahon amaliyotida tijorat kreditning asosan 3 turi 
qo‗llaniladi:

---

«Bank ishi» fani. «Bank ishi» kafedrasi. TMI-2015. Tel:+(998)71 234-43-42, email: 
[e-mail]
*qayd qilingan to‗lov muddati bo‗yicha kredit; 
*tovarlarni sotgandan keyingina qarzni to‗lash bo‗yicha kredit; 
*ochiq hisobvaraq bo‗yicha kreditlash.
Bunda tijorat krediti shartlari bo‗yicha, keyingi tovar partiyasini jo‗natish,
oldingi jo‗natilgan tovarlar bo‗yicha qarzlarni to‗lash muddatigacha amalga 
oshirilishi zarur. 
Korxonalar tomonidan tijorat kreditidan foydalanish ular tomonidan bank 
kreditidan foydalanishni inkor qilmaydi. Tijorat krediti bank kreditidan farq 
qilsada, ularning harakati bir biri bilan chambarchas bog‗liq bo‗lishi mumkin. 
Korxonalar tijorat kreditidan foydalanganda, bank krediti korxona faoliyatiga 
to‗g‗ridan-to‗g‗ri tasir qiladigan kredit sifatida namoyon bo‗la olmaydi. Tijorat 
kreditida korxonalarning hisob kitob schetida mablag‗lari bo‗lmagan sharoitda 
korxonalar tovarlarni kreditga sotib oladilar. SHuning uchun iste‘molchi 
korxonalar bank kreditiga ehtiyoj sezmasligi mumkin. Ayni vaqtda mol sotuvchi 
korxona faoliyatida u tovarlarini kreditga sotganligi uchun mablag‗ga muhtojlik
sezilishi mumkin. Mana shu sharoitda mol etkazib beruvchi korxona pul 
mablag‗larga bo‗lgan ehtiyojini qoplash maqsadida kredit olish uchun bankga 
murojaat qilishi mumkin. Bu hol 30-yillar amaliyotida bank tomonidan egri 
kreditlash deb yuritilgan. Egri kreditlash deb yuritilishining sababi shundaki, 
kreditni haqiqatda mablag‗i etarli bo‗lmagan korxona, mol sotib oluvchi korxona
olishi zarur edi. Mol sotib oluvchining xo‗jalik faoliyatidagi mablag‗lar 
etishmovchiligi mol etkazib beruvchiga bank tomonidan kredit berish yo‗li bilan 
qoplangan. 
YUqorida ko‗rsatilgan kamchiliklarni hisobga olmagan holda tijorat krediti
tovarlar sotish jarayonini tezlashtirishda va korxonalarning aylanma mablag‗larini 
xo‗jalik faoliyatidan tezroq bo‗shashini ta‘minlashda katta ahamiyatga ega.