Toshkent moliya instituti “Bank ishi” kafedrasi

Bank likvidliligini aniqlash ko‘rsatkichlari

Banklar likvidlilikni ta’minlash zaruratini tushunib olishlari va tegishli siyosat yurgizishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shu nuqtayi nazardan biz «bank likvidliligi» nima ekanligini anglab olishimiz lozim. Likvidlilik atamasi (lotincha liquidus — oquvchan suyuqlik) sotish, aktivlarni pul mablag‘lariga aylantirishning amalga oshirilishini, ya’ni bankning Markaziy bank yoki vakil banklar- dan naqd pul mablag‘larini oqilona narxda sotib olish, likvid aktivlarini sotish imkoniyati va hokazolarni anglatadi.

Ko‘pincha bank likvidliligi va bankning to‘lovga layoqatliligi atamalarida adashtirish hollari uchraydi. To‘lovga layoqatlilik likvidlilikka nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, bank zarur mud- datlarda kreditorlar-omonatchilar, banklar, davlat oldidagi maj- buriyatlarini to‘la summada bajara olish layoqatini bildiradi. Amalda aynan nolikvidlilik banklar to‘lovga layoqatsizligining asosiy sababi bo‘lib, ularni bankrotlikka va bank tizimining be- qarorligiga olib keladi.
Bundan kelib chiquvchi qonuniyat shuki, bankning barqaror faoliyat yuritishida likvidlilik — birinchi omil, to‘lovga layoqatlilik ikkinchi omil hisoblanadi. Boshqacha aytganda, likvidlilik bank fao­liyatining asosiy xususiyati bo‘lib, uning ishonchliligini ko‘rsatadi.
Tijorat bankining likvidliligi uning balans tuzilmasi bo‘yicha belgilanib, unda aktivlar passivga doir muddatli majburiyatlarni qoplash uchun o‘z qiymatini tushirmagan holda yo‘qotishlarsiz pul mablag‘lariga aylantirilishi lozim.
Bank likvidliligini tahlil qilish masalasi bank nazorati bo‘yicha Bazel bitimida, ayniqsa, chuqur ko‘rib chiqilgan. Ushbu bitimga muvofiq, likvidlilikni tahlil qilish bankning o‘z majburiyatlarini muddatida va zarar ko‘rmagan holda bajarish zaruratini yuzaga keltiradi. Majburiyat bajarilmagan taqdirda bank o‘z obro‘sini yo‘- qotadi va bu ham bankni bankrotlikka olib kelishi mumkin. Lik­vidlilikni ta’minlashning eng oddiy usuli bankning bir qism aktivlarini likvid shaklida, masalan, naqd pul, Markaziy bank va boshqa banklardagi vakillik hisob varag‘idagi qoldiqlar, davlat qisqa muddatli obligatsiyalari (DQMO) shaklida saqlash hisoblanadi.

Banklar likvidliligining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvid aktivlarining zarur miqdorini belgilab olishlari lozim. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   omonatlarning ko‘payishi yoki kamayishiga ko‘ra mablag‘- larga ega bo‘lish yoki ularni yo‘qotish; bank jalb qilingan mab- lag‘lar bo‘yicha majburiyatlarni yaqinda bajarishi lozim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog‘liq hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy depozitlar) hisob varaqdan olinadigan yoki darhol to‘lanadigan depozitlar va boshqa passivlar («uchuvchan mablag‘lar») bilan qiyoslagan holda tahlil qilishni ko‘zda tutadi;
   

2. omonatlar summasining o‘sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me’yoriy miqdorining ko‘payishi yoki kama- yishi ham likvidlilikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi, chunki majburiy zaxiralar me’yorini bajarishga yo‘naltirilgan mablag‘lar likvid aktivlarning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi;

   
   

3. ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka­mayishiga ko‘ra mablag‘lar oqib ko‘payishi yoki pasayishi; ushbu omilning ta’siri shundan iboratki, ssudalar va investitsiyalar miq­dorining har bir oshishi likvid aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.

   
   

Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va to‘lov qobiliyatini boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan O‘zbekiston Respub­likasi Markaziy banki o‘rnatgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etish hisoblanadi.
Tijorat banklarining barqarorlik darajasini ekzogen va endogen omillar orqali aniqlanadi. Banklarning keng ko‘lamda bankrotlikka uchrashi ekzogen omillarga to‘g‘ri keladi. Bu — mamlakat yoki hududdagi siyosiy holat, umumiqtisodiy holat, moliya bozoridagi ahvol, hamkor banklarning ishonchliligi, bank mijozlarining ishonchliligi. Agarda ekzogen omillarning ta’siri barqaror bo‘lsa, u holda bankning holati endogen omillarda aniqlanadi. Bular: bank strategiyasi, o‘z kapital mablag‘lari bilan ta’minlanganligi, kadrlar malakasining darajasi, menejment darajasi va uning ichki siyosati.
Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligiga ta’sir ko‘rsatuvchi alohida omillar ta’sir darajasining o‘zgarishi. Risk darajasi foizlarda shunday aniqlanadiki, bunda riskning umumiy summasi 100% ga teng bo‘lsin. Misol uchun, siyosiy nobarqarorlikning bank­rotlikka ta’siri 40%, ijtimoiy-iqtisodiy nobarqarorlik — 35%, moliya bozorining holati — 20%, endogen omillarning ta’siri —5%. Tad- qiqotning shu yo‘sinda qo‘yilishidan, biz bankrotlikni keltirib chiqa- ruvchi har bir omilning aniq ta’sir darajasini bilib olamiz. Siyosiy barqarorlikning hukm surishi — bank xizmat ko‘rsatish bozori­ning rivojlanishida muhim va samarali shart-sharoit hisoblanadi.
O‘z kapitalining juda past malaka bilan boshqarilishi tijorat banklarining bankrotligini keltirib chiqaruvchi eng keng tarqalgan sabablardan biri deb hisoblaymiz.
O‘z kapitalini shakllantirish manbalari: aksiya chiqarish, undi- rilmagan qarzlarni qoplash uchun zaxiralarni oshirish, bank foy- dasidan oqilona foydalanish va bankning balansdan tashqari faoliyati. Bankning moliyaviy ahvolini tuzatish va uning iqtisodiy bar- qarorligini yaxshilash uchun quyidagi tadbirlarni amalga oshirish lozim deb hisoblaymiz:

1. 
   Bank sarmoyadorlari imkoniyatlarini ko‘rib chiqish va yil oxiriga qadar bankning ustav kapitalini e’lon qilingan miqdorga yetkazishni ta’minlash.
   
2. 
   Muddati o‘tgan qarzlarni qaytarish uchun tegishli tadbir asosida choralar ko‘rish va qaytishi mavhum bo‘lgan kreditlar uchun zaxiralarni belgilangan me’yorga yetkazilishini ta’minlash.
   
3. 
   Bank aktivlari daromad keltirmaydigan qismini kamaytirish va, o‘z navbatida, daromadlilik imkoniyatini oshirish uchun aktiv mablag‘larni, asosan, tavakkalchilik darajasi kam bo‘lgan DQMO bozoriga yo‘naltirish.
   
4. 
   Bank bo‘limlarini tashkil etish va binolarini qurish bo‘yicha amalga oshirilgan kapital xarajatlarni bankning norentabel bo‘- limlarining bino va inshootlarini bankning asosiy faoliyatida mu­him bo‘lmagan vositalarni sotish orqali qoplash.
   
5. 
   Bank ssudalari bo‘yicha muddati o‘tgan foizlarni to‘liq qay- tarib olib, shu summani bankning muddatsiz depozitlardagi majbu- riyatlarga ishlatish uchun bankning vakillik varaqasida saqlab turish.
   
6. 
   Bank ma’muriyatiga, transportga, ish haqi va shu bilan bir- galikda unga tenglashtirilgan xarajatlarni bank daromadliligiga bog‘liq ravishda hisoblash.
   

7. 
   Bankning aktivlarini marketing tadqiqotlariga bog‘liq ravishda taqsimlashni yo‘lga qo‘yish.
   

Xulosa qilib shuni ko‘rsatishimiz mumkinki, banklarning bankrotlikka uchrashi quyidagi eng asosiy holatlarda ro‘y berishi mumkin: ssudalarning qaytmasligi va boshqa aktivlar qiymati- ning yo‘qotilishi, likvid mablag‘larning minimum darajadaligi va asosiy faoliyatdan ko‘riladigan zararlar, shuningdek, ushbu za- rarlarni omonatchilar va mijozlar mablag‘lari hisobidan qop- lash. Bundan tashqari, bank majburiyatlarining aktivlarga nisbatan ortib ketishi, qimmatli qog‘ozlar qiymatining tushib ketishi. Bunga misol, 1930—1933-yillardagi dunyo mamlakatlarida tijorat bank­larining yoppasiga bankrotlikka uchrashining asosiy sabablaridan biri bank obligatsiyalari bozor narxining keskin tushib ketishi va buning natijasida aholining o‘z omonatlarini qaytarib olishi bo‘lgan. Bunday vaziyat bank krizisi yoki sarosimalik deb ataladi.

Banklar likvidliligining o‘zgarishiga ta’sir qiluvchi omillarni hisobga olgan holda likvidli aktivlarga zarur miqdorini belgilab olishlari shart. Mazkur omillarga quyidagilar kiradi:

1. 
   omonatchilarning ko‘payishi yoki kamayishiga ko‘ra mab- lag‘larga ega bo‘lish yoki ularni yo‘qotish bank jalb qilingan mab- lag‘lar bo‘yicha majburiyatlarni yaqin muddatlarda bajarishi lo­zim, bu omonatlar va boshqa passivlarning muddatlari bilan bog‘liq hamda bankda qoladigan depozitlar miqdorini (asosiy deponent- lar) hisob varaqdan olinadigan yoki darhol to‘lanadigan depozitlar va boshqa passivlar bilan qiyoslangan holda tahlil qilish kerak;
   
2. 
   omonatlar summasining o‘sishi yoki qisqarishiga muvofiq majburiy zaxiralar me’yoriy miqdorining ko‘payishi yoki kama- yishi ham likvidlilikka bevosita ta’sir ko‘rsatadi;
   
3. 
   ssudalar va investitsiyalar summasining oshishi yoki ka­mayishiga ko‘ra mablag‘lar oqib kelishining ko‘payishi yoki pa- sayishi. Ushbu omilning ta’siri shundan iboratki, investitsiyalar miqdorining oshishi likvidli aktivlar ulushini kamaytiradi, chunki investitsiyalar uzoq muddatga asoslangan.
   

Respublikamizda tijorat banklari likvidliligi va to‘lov qobiliyatini boshqarishning asosiy usuli ular tomonidan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘rnatgan iqtisodiy me’yorlarga rioya etish hisoblanadi.
2018 yil davomida bank tizimidagi likvidlilik miqdori turli “avtomat” va mavsumiy omillar tasirida sezilarli o’zgarib brogan bo’lsada, yil oxiriga kelib bank tizimidagi likvidlilik xajmi yil boshiga nisbatan 1,3 trln. So’mga (6,7 trln. so’mdan 5,4 trln. so’mgacha) yoki 19 foizga kamayadi. Mazkur davrda bank tizimida likvidlilik holati turli omillar (mavsumiy, monentar, tashqi iqtisodiy, budjet xarajatlari) tasirida shakillanib boradi.