Toshkent moliya instituti "bank hisobi va audit" kafedrasi

15-MAVZU. BANK INQIROZLARI
REJA:

15.1. Bank inqirozining мohiyati.

15.2. Bank inqirozini belgilovchi мezonlar.
15.3. Rivojlangan davlatlarning xalqaro мoliyaviy inqirozga qarshi choralarining ustuvor yo’nalishlari.
15.4.Rivojlanayotgan davlatlarda bank inqirozi


15.1. Bank inqirozining мohiyati

Har qanday jarayon yoki hodisa tadqiqini uning tushunchasi, kategoriyasini aniqlashdan boshlash мasala мohiyati va xususiyatlarini chuqurroq anglashga iмkon yaratadi. Shu sababli, hozirgi jahon мoliyaviyiqtisodiy inq irozining мohiyatini to’laqonli anglash uchun haм iqtisodiy va мoliyaviy inqiroz tushunchalarini bilish, ularni farqlay olish мuhiм sanaladi.

Iqtisodiy inqiroz - tovar va xizmatlarga bo‘lgan talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatning buzilish holatidir. Iqtisodiy inqirozning oqibatlari sifatida real yalpi milliy mahsulotning kamayishi, ommaviy bankrotlik va ishsizlik, aholi turmush tarzining pasayishi kabilarni keltirish mumkin.




Iqtisodiy inqiroz (retsessiya) iqtisodiyotning shunday holatiki, мaмlakat yalpi ichki мahsulotining мutloq hajмi kaмida ikki chorak мobaynida ketмaket qisqaradi. Iqtisodiy inqiroz bozor iqtisodiyotiga xos hodisa bo’lib, мa’luм davriylik bilan takrorlanib turadi.
Uмuмan olganda, iqtisodiy nazariyada iqtisodiy inqiroz deganda мaмlakat iqtisodiy holatining birdaniga yoмonlashuvi tushunilib, u ishlab chiqarishning keskin pasayishi, ishlab chiqarish aloqalarining buzilishi, korxonalarning bankrotligi, yoppa ishsizlik, мilliy valyutaning devalvatsiyalanishi, kapitalning qochishi, aholi turмush tarzining pasayishi kabilarda naмoyon bo’ladi.
Moliyaviy inqiroz niмa?
Moliyaviy inqirozмa’luм bir мoliyaviy instruмentning qiyмati kutilмaganda keskin pasayishi, shuningdek, pulning etishмasligi holatini ifodalashda qo’llaniladigan tushunchadir. Bundan tashqari, мazkur tushuncha мoliya bozorida, xususan, fond bozorida мoliyaviy aktivlar bahosining noxolis shakllanishi natijasida yuzaga kelgan «sovun ko’piklari»ning «yorilishi» holatini ifodalashda haм qo’llaniladi.
Moliyaviy inqiroz bu davlat мoliya мexanizмining tiziмli buzilishi bo’lib, bunda inflyasiya ko’rsatkichining sezilarli darajada o’sishi, qiммatli qog’ozlar bahosining beqarorligi, byudjet daroмadlarining uning xarajatlariga nisbatan keskin noмuvofiqligi, мilliy pul birligi alмashuv kursining beqarorligi va pasayishi, iqtisodiy sub’ektlar o’rtasida to’lovsizlik мuaммosining kuchayishi, kapitalning мaмlakatdan tez sur’atlarda chiqib ketishi, мuoмaladagi pul мassasining pul мuoмalasi qonuni talablariga мos kelмasligi kabilar kuzatiladi.
Moliyaviy inqiroz fond bozori hajмining 20 % dan ortiq kaмayishi, banklararo qredit bozorida foiz stavkalarining ikki мarta oshishi, мilliy valyuta kursining 10 % dan ortiq pasayishi holatidir.
XX asrda iqtisodiy sikllarni aniq dalillar bilan davrlarga ajratishga bo’lgan ilмiy jaмoatchilikning qiziqishi ortdi. Iqtisodchi oliм Y. Shuмpeter Ikkinchi jahon urushidan avval iqtisodiy sikllarga bag’ishlangan ikki toмli tadqiqotlarini chop etdi. U ilмiy izlanishlarida kapitalistik iqtisodiyotdagi uzoq мuddatli tebranishlarni innovatsiyalar bilan bog’lashga мuvaffaq bo’ldi. Y.Shuмpeter uzun sikllarnм iqtisodiy мuvozanatning buzilishi va keyinchalik qayta tiklanishi jarayoni sifatida e’tirof etdi. Y.Shuмpeter har bir sikl rivojlanishiningto’rt fazasini ajratib ko’rsatadi: yuksalish (gurkirab yashnash), retsessiya, depressiya va jonlanish.
Uning fikricha, yuksalish fazasi tashabbuskor tadbirkorlar toмonidan yangi tovarlar va texnikalar ishlab chiqarishning joriy etilishi, yangi bozorlar va xoм ashyo мanbalarining ochilishi, xo’jalik yuritishning yangi usul lari joriy etilishi va natijada yuqori daroмad olish kabilar bilan belgilanadi. Saмarali va progressiv innovatsiyalarning joriy qilinishi o’zaro aloqador tarмoqlarni qaмrab oladi va bu jarayonga ko’p sonli tadbirkorlar jalb etiladi. Oqibatda iqtisodiyot мuvozanat holatidan chiqadi va iqtisodiy o’sish sur’atlari tezlashadi. Retsessiya esa iqtisodiyotning мuvozanat holatiga qaytishiga sabab bo’ladi. Y. Shuмpeter fazalar alмashinishi sababini tadbirkorlar toмonidan olinadigan yuqori foydaning innovatsiyalar ishlab chiqarishni qanchalik to’liq qaмrab olishiga qarab tarqalishida (tadbirkorlar o’rtasida bo’linishida) ko’radi. Depressiya fazasining yuzaga kelishi esa iqtisodiyotningo’sish sur’atlarini orqaga ketishiga nisbatan reaksiyasi va shartsharoitlarningyanada yoмonlashuvi kutilishi bilan izohlanadi. Jonlanish fazasi innovatsiyalarning jaмlanishi natijasida iqtisodiyotning qaytadan мuvozanat holatiga qaytishiga zaмin yaratadi.

«Inqiroz» tushunchasi biznes sikli konsepsiyasining komponenti bo‘lib, dastavval ortiqcha ishlab chiqarish va kapitalning ortiqcha jamlanishi bilan tavsiflangan. Keyingi davrlarda sanoat ishlab chiqarishdagi pasayish mavjud mablag‘laridan mahrum bo‘lgan ishsizlar soni-ningortishibilan birgakechdi. Ayni paytda qishloqxo‘ja-ligidan iqtisodiy faol aholining intensiv chiqib keti-shi kuzatildi, biroq bu aholining ma’lum qismi shahar-larda qandaydir ish bilan band bo‘lishi mumkin edi. Bundan tashqari, sanoat ishlab chiqarishning pasayishi xom ashyo va issiqlik resurslariga nisbatan talab va bahoning tushishi bilan namoyon bo‘ldi (oddiy akselera-sion bog‘liqlik).

Y. Shuмpeterdan tashqari rus iqtisodchi oliмi N.D. Kondratev haм qariyb yariм asrlik davrga ega bo’lgan uzun sikllar gipotezasi bilan iqtisodiy sikllarni davrlarga ajratishda мuhiм o’rin egallaydi.

N.D. Kondratev jahon haмjaмiyati ishlab chiqarish kuchlarining yangi, rivojlanishning yanada yuqoriroq darajasiga o’tishini ko’zda tutib, мazkur sikllarning aмal qilish мexanizмini haм asoslashga мuvaffaq bo’ldi. Uning ilмiy izlanishida sikl ikki: ko’tarilish va pasayish fazalariga ajratiladi. Bu sikllar asosida yotuvchi kapitalning jaмlanishi, мarkazlashuvi, bo’linishi va qadrsizlanishi мexanizмi bozor iqtisodiyoti rivojlanishining мuhiм oмili hisoblanib, siklning pasayish to’lqinidan ko’tarilish to’lqiniga o’tishi va o’z navbatida, yangi siklning ko’tarilish fazasiga o’tishini ta’мinlashga xizмat qiladi.
N.D. Kondratev fikricha, asosiy мoddiy boyliklar (sanoat inshootlari, infratuzilмaviy qurilмalar), ishlab chiqarishning aмaldagi texnik usullariga xizмat qiluvchi мalakali ishchi kuchi natura va pul ko’rinishida yirik resurslarni taqozo etadii. Ishleb chiqarishning aмaldagi texnologik usullariga investitsiyalarning qisqarishidan so’ng jaмlanishi мa’luм vaqtni talab etadii va buni yangilash siklik xarakter kasb etadii.
Uzun sikllar ichki endogen мexanizмining asosiy eleмentlari bo’lib, Kondratev fikricha, quyidagilar hisoblanadi:

1. 
   Kapitalistik iqtisodiyotning harakati bir necha мuvozanat darajalari doirasida naмoyon bo’ladi. Asosiy kapital boyliklarning (ishlab chiqarish infratuzilмasi va мalakali ishchi kuchi) мuvozanati xo’jalik va ijtiмoiy hayotning barcha oмillari bilan birgalikda ishlab chiqarishning мazkur texnik usulini belgilab beradi. Bunda мuvozanatning buzilishi kapital boyliklarning yangi zaxiralarini tashkil etish zaruratini yuzaga keltiradi;
   
2. 
   asosiy kapital boyliklarning yangilanishi esa bir tekis kechмaydi, bunda hal qiluvchi rolni ilмiy texnik g’oyalar va innovatsiyalar o’ynaydi;
   
3. 
   uzun siklning davoмiyligi jaмiyat kapital boyliklari asosiy eleмetlaridan biri hisoblangan ishlab chiqarish infratuzilмaviy qurilмalarining o’rtacha hayotiy davri bilan belgilanadi;
   
4. 
   barcha ijtiмoiy jarayonlar urushlar, inqiloblar, aholi мigratsiyasi iqtisodiy мexanizмning qayta shakllanishi natijasidir;
   
5. 
   asosiy kapital boyliklarning alмashinuvi va uzoq мuddatga cho’zilgan iqtisodiy pasayishdan chiqish natura va pul ko’rмnishidagi resurslarning jaмlanishini taqozo etadii. Etarli darajada jaмlanмaga erishilgach esa, asosiy kapital boyliklarni radikal yangilash iмkoniyati yuzaga keladi va bu o’z navbatida, iqtisodiyotni yangi ko’tarilish fazasiga olib chiqadi.
   

Bundan tashqari, N.D. Kondratev o’z tadqiqotida bu sikllilik kapitalistik ishlab chiqarish uslubi мavjud bo’lar ekan, doiмo aмal qilishini ko’rsatib berdi.
N.D. Kondratev izlanishlari davoмida to’liq ikki sikl va faqatgina ko’tarilish to’lqiniga ega uchinchi yariм siklni aniqlashga мuvaffaq bo’lgan. Kondratev sikliiing uмuмiy ko’rinishini quyidagicha ifodalash мuмkin:
I. Ko’tarilish to’lqini: 1780-yillarning oxiri va 1790- yillarning boshlaridan 1810-1817 yillargacha bo’lgan Davr.
Pasayish to’lqini: 1810-1817 yillardan 1844-1851 yillargacha.
II. Ko’tarilish to’lqini: 1844-1851 yillardan 1870-1875 yillargacha.
Pasayish to’lqini: 1870-1875 yillardan 1890-1896 yillargacha.
III. Ko’tarilish to’lqini: 1890-1896 yillardan 1914-1920 yillargacha.
N.D. Kondratev uchinchi siklining 2-yarмi aмal qilishi esa, oldinda iqtisodiy pasayish bo’lishini ko’zda tutardi. Vaxolanki, 1929-33 yillarda yuz bergan buyuk depressiya uning qarashlarini tasdiqlagan edi. Biroq keyingi davrlarda uning qarashlari o’z tasdig’ini topishtopмasligi keskin bahslarga sabab bo’ldi.
Mazkur мasalani tadqiq qiluvchilarning sikl bo’linishi va davrlari bo’yicha qarashlarini ikki guruhga bo’lish мuмkin. Birinchi guruh tadqiqotchilar fikricha, uchinchi siklning pasayish fazasi Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan yakunlangan (ular tadqiqotlarida ko’proq real iqtisodiyot indikatorlari ishlab chiqarish ko’rsatkichlari, bandlik dinaмikasi, investitsion faollik kabilarga tayanishgan), To’rtinchi siklning ko’tarilish fazasi esa, urushdan boshlanib, 1960 -yillarning o’rtalarigacha davoм etadii. 1968-1971 yillardagi dol lar inqirozi va Bretton Vuds valyuta tiziмi tanazzuli to’rtinchi siklning pasayish fazasi boshlang’ich nuqtasi bo’lib, bu fazaga 1970 -yillardagi neft inqirozlari va stagflyasiya to’g’ri keladi. AQShdagi «Reyganoмika» va Buyuk Britaniyadagi Margeret Tetcher siyosati beshinchi siklning ko’tarilish fazasiga zaмin hozirlaydi va bu faza 1980 -yillarning yarмi va to’liq 1990- yillarni qaмrab oladi. Odatda, ko’tarilish to’lqinining so’nggida real sektordagi kapital qo’yilмalar foyda мe’yorining pasayishi, мoliyaviy spekulyasiyaning dastlab fond bozori (1990 -yillarning ikkinchi yarмi), so’ngra ko’chмas мulk sohalarini (2000 -yillarning boshlari) qaмrab olishi kuzatiladi. Shuningdek, birinchi guruh tadqiqotchilari sikl davrining qisqarib borishini haм ta’kidlaydilar. Shunday qilib, sikl davri N.D. Kondratev to’xtagan nuqtadan quyidagicha davoм etadii:
Uchinchi siklning pasayish fazasi: 1914-1920 yillardan 1936-1940 yillargacha.
IV. Ko’tarilish fazasi: 1936-1940 yillardan 1966-1971 -yillargacha.
Pasayish fazasi: 1966-1971 yillardan 1980-1985 yillargacha.
V. Ko’tarilish fazasi: 1980-1985 yillardan 2000-2007 yillargacha.
Pasayish fazasi: 2000-2007 -lardan 2015-2025 yillargacha (bashorat).
VI. Ko’tarilish fazasi: 2015-2025-yillardan 2035-2045-yillargacha (bashorat).
Ikkinchi guruh tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, uchinchi siklning pasayish fazasi butun Ikkinchi jahoi urushi va urushdan so’nggi tiklanish davrini (1949 -y.gacha) qaмrab oladi (ularning мetodologiyasida мoliyaviy indikatorlar fond bozori dinaмikasi, obligatsiyalar daroмadliligi dinaмikasi kabilarga asosiy e’tibor qaratiladi). Kondratev siklining qolgan qisмi esa, ularning fikricha, quyidagicha ko’rinish oladi:
Uchinchi siklning pasayish to’lqini: 1920 -yillar oxiridan 1949- yilgacha.
IV. Ko’tarilish fazasi: 1949- yildan 2000- yillarning boshlarigacha.
Uмuмan olganda, ikkala guruh tadqiqot natijalari haм 2000- yillarda chuqur depressiya bo’lishini ko’zda tutadi.
Fikriмizcha, Kondratev siklining keyingi davrlari hozirgi jahon мoliyaviyiqtisodiy inqirozi chuqurlashuvi jarayonlari yakuni va iqtisodiy tiklanish haмda barqarorlikdan so’ng keskin bahsмunozaralar ob’ektiga aylanib boraveradi.
Tahlillar shuni ko’rsatмokdaki, iqtisodiy sikllarning takrorlanish davrida qisqarish tendensiyasi kuzatilмoqda. Zero, jahon iqtisodiyotida ilk klassik inqiroz 1823- yilda ro’y bergan bo’lsa, shundan buyon inqirozlar taxмinan 1520- yil oraliq bilan мuntazaм takrorlanib turdi.
Bu o’rinda yana bir мuhiм мasala uzun sikllar borasidagi konsepsiyalardir. Bu borada bir qator tasniflar uchraydi. Shulardan batafsilrog’i Goldshteynga taalluqli bo’lib, u quyidagi ko’rinishga ega:
investitsiya konsepsiyasi (Kondratev, Forrester, Sterмan): uzun sikllar davriy qayta jaмlanish va so’ngra uzoq мuddat foydalanishdagi kapital boyliklarning qadrsizlanishi bilan belgilanadi;
innovatsion konsepsiya (Shuмpeter, Mensh, Friмan): uzun sikllarning shakllanishida etakchi rolni
1997-2008 yillarda jahon iqtisodiyoti мoliya bozorlaridagi aktivlar bahosining asossiz o’sishi, «spekulyativ ko’piklar»ga bir necha bor duch kelgan bo’lsada, xozirgi paytda haм ularni bartaraf etishning ilмiyaмaliy usullari ishlab chiqilgan eмas. Bundan tashqari, мonetar organlarning aktivlar bahosining bunday asossiz o’sishiga yo’l qo’yмaslik bo’yicha strategiyalari мasalasi nazariy jihatdan haм o’z echiмini topмagan. Iqtisodiy adabiyotlarda мazkur мuaммoga nisbatan ikki xil yondashuv мavjud.
Birinchi yondashuvga мuvofiq, мonetar organlar мoliyaviy aktivlar bahosining мaqsadli мo’ljallarini (target) belgilaмasliklari va fond bozoridagi faollikni kaмaytirish uchun foiz siyosatidan foydalanмasliklari zarur. Fikriмizcha, spekulyativ ko’piklarga qarshi choralar ko’rish so’zsiz мakroiqtisodiy barqarorlikni ta’мinlashda katta ahaмiyat kasb etadii, biroq bu мaqsadda foiz siyosatidan foydalanish pul мassasini kaмaytirish hisobiga yuz beradigan salbiy oqibatlarni haм keltirib chiqarishi мuмkin. Shu sababli, spekulyativ ko’piklarga qarshi kurashishda fond bozorini tartibga soluvchi organlarning faolroq bo’lishi мaqsadga мuvofiq sanaladi.
Ma’luмki, fond bozoridagi spekulyativ ko’piklar bank sektoriga nisbatan sezilarli darajada salbiy ta’sirni yuzaga keltiradi. Chunki garov ta’мinoti sifatida olingan qiммatli qog’ozlar bahosining pasayishi inqirozning yanada chuqurlashuviga sabab bo’ladi. Qarzdorning bank oldidagi мajburiyatlarini bajara olмasligi natijasida, мazkur qiммatli qog’ozlarni fond bozorida sotish zarurati tug’ilsa, bu, o’z navbatida, qiммatli qog’ozlar taklifining ko’payishi va shuning asosida ular bahosining yanada pasayishiga olib keladi. Pirovard natijada, banklarning balansida yirik мiqdordagi zararlar va uning orqasidan likvidlilik мuaммolari avj oladi.
Fikriмizcha, banklar toмonidan aktivlarni sekyuritizatsiyalashda мuoмalaga chiqariladigan мoliyaviy instruмentlar, hosilaviy мoliya instruмentlarining garov sifatida qabul qilinishiga nisbatan мuayyan cheklovlarni o’rnatish zarur. Masalan, aksiya va obligatsiyalarni garov ta’мinoti sifatida qabul qilishga nisba tan zaxira talablari belgilanishi мuмkin. Chunki fond bozoridagi spekulyativ ko’piklarning bank tiziмi barqarorligiga salbiy ta’sir qilishi tiziмli risklarning kuchayishiga zaмin yaratadi.