Toshkent moliya instituti a. V. Vahobov, A. S. Jcvrayev soliqlar va

1.3.2-chizma.  Soliq  stavkalarini  belgilash  mezonlari.

Umuman olganda,  soliq stavkalarini tabaqalashtirish so­

liq  tizimining  eng  muhim  asosiy  muammolaridan  biri  bo‘- 

lib,  o‘ta  nozik  va  katta  ahamiyatga  ega  bo‘lgan  masala 

hisoblanadi,  chunki  unda  davlat  budjeti  va  soliq  to'lovchi- 

laming  manfaatlari  aks  etgan  hisoblanadi.

Soliq  imtiyozlari 

Jah° n  soli

ajralmas  qismlandan  bin  -   bu 

soliq  imtiyozlaridir.  Har  qanday  davlat  uning  xo‘jalik  yuri- 

tish  tizimi  qanday  bo‘lishdan  qat’i  nazar  davlat  budjetini 

daromadlar bilan  ta’minlashda asosiy vositalardan biri  — bu 

soliqlar va  soliqsiz  to'lovlardir.  Ammo joriy  etilgan  soliqlar

---

sof fiskal  shaklda  o'rnatilishi  mumkin  emas.  Chunki  faqat 

budjet  manfaati  nuqtayi  nazaridan  o‘rnatilgan  soliqlami 

amal qilishi  uzoq vaqtni  o‘z ichiga olmaydi.  Shuning uchun 

muayyan  darajada  soliq  imtiyozlaridan  foydalanish  taqozo 

etiladi.

Soliq  tizimida  soliq  imtiyozlaridan  foydalanishning  bir 

qator  obyektiv  ijtimoiy-iqtisodiy  sabablari  mavjud  bo‘lib, 

ular quyidagilardir:

—  birinchidan,  soliq  imtiyozlarini  mavjudligini  asosiy 

sabablaridan  biri  bu  soliq  toiovchi  (yuridik  va  jismoniy 

shaxs)laming  jamiyatda  tutgan  mavqeyi,  ijtimoiy  holati 

turlicha  ekanligidan.  Shu jihatdan  barchaga  bir  xil  tartibda 

(miqdorda)  soliq  solish  ma’noga  ega  bo‘lmaydi;

—  ikkinchidan,  davlat  iqtisodiyotga  ta’sir  etib,  uni  tar- 

tiblash  vazifasini  amalga  oshiradiki,  bunda  turli  xil  dastak- 

lardan  foydalanadi.  Bu  dastaklaming  asosiylaridan  biri  — 

bu jamiyatdagi  ba’zi  muhim  sohalami  yoki  soliq  toMovchi- 

larning  faoliyatini  rag‘batlantirish  maqsadida  soliq  imtiyoz- 

lari  belgilanadi.  Ya’ni,  davlat  soliq  imtiyozlari  orqali  iqti­

sodiyotni  samarali  va  qulay  boshqarish  yoki  tartiblash 

imkoniyatiga  ega  bo‘ladi,  bundan  ko‘rinadiki,  soliq  im­

tiyozlari  davlatni  o'z  funksiya  va  vazifalarini  yuzaga  chi- 

qaruvchi  muhim  dastak  sifatida  yuzaga  chiqadi;

—  uchinchidatt,  soliq  imtiyozlari  qo‘llanilishining  asosiy 

sabablaridan  yana  biri  bu  milliy  daromadni  qulay,  samarali 

va  oqilona  taqsimlashga  erishishdan  iboratdir.  Ya’ni,  bun­

dan  soliqlar  sifatida  budjetga  jalb  etilishi  lozim  bo'lgan 

moliyaviy  resurslar  imtiyoz  berish  tufayli  budjetga jalb  etil- 

masdan  soliq  to'lovchilaming  o‘zlariga  maqsadli  ravishda 

qoldiriladi.  Buning  afzallik  tomoni  shundaki,  soliq  to'lov- 

larini  budjetga  olish  va  uni  yana  qayta  taqsimlash  ishlarini 

osonlashtiradi  va  ish  faoliyat  turlarini  rag‘batlantirishga 

erishiladi.

Bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  soliq  islohotlarini  samarali 

yuritish  maqsadida  soliqlar  vositasida  ta’sir  etish,  ular 

bo‘yicha  imtiyozlarni  qoMlash,  iqtisodiyotning  turli  sohala- 

rini  bir tekis  rivojlanishini ta’minlash  bilan  bogiiq tadbirlar 

amalga  oshiriladi.  Davlat  soliq  imtiyozlarini  qo‘llash  orqali 

iqtisodiyotning  turli  sohalariga  turlicha  ta’sir  ko'rsatadi, 

ya’ni  ayrim  rentabelli  va  norentabelli  sohalar  o‘rtasidagi 

muvozanatni  ta’minlash  muammosi  yuzaga  keladi.

---

Qayd etish joizki,  soliq imtiyozlari xususida turli xil fikr- 

lar  mavjud.  Soliq  imtiyozlarining  mohiyatini  to‘laroq 

anglab  yetish  uchun,  awalo,  ana  shu  turli  xil  fikrlami 

keltirish  maqsadga  muvofiq.

Q. Yahyoyev fikriga ko‘ra «Soliq to‘lovchilami soliqdan 

ozod  etish,  ular to‘laydigan  soliq  miqdorini  (soliq bazasini) 

kamaytirish  yoki  soliq  to‘lash  shartini  yengillashtirish  soliq 

imtiyozidir».1  Shuningdek,  ushbu  iqtisodchining  ta’kid- 

lashicha  soliq  imtiyozi  degan  termin  o‘miga  soliq yengilligi 

termini  bu  jarayonning  mohiyatini  ochib  beradi.2  Sh. 

Gataulin  soliq  imtiyozlariga  quyidagicha  ta’rif beradi:  «So­

liq  imtiyozlari  amaldagi  qonunlarga  muvofiq  ravishda 

soliqlardan  to‘liq  yoki  qisman  ozod  qilishdir  (skidkalar, 

chegirib  tashlashlar va  hokazo)».3

T.  Malikovning ta’kidlashicha soliq  imtiyozlari  deganda 

soliq  to'lovchining  soliq  majburiyatlari  hajmining  to‘liq 

yoki  qisman  qisqarishi,  to'lov  muddatining  kechiktirilishi 

yoki  orqaga  surilishi tushuniladi.

Soliqlaming  rag‘batlantiruvchi  funksiyasi  soliq  imtiyoz­

lari  tizimi  orqali  amalga  oshiriladi.  Soliq  imtiyozi  soliqqa 

tortish  obyektining  o‘zgarishida,  soliqqa  tortish  bazasining 

kamayishida  (qisqarishida),  soliq  stavkalarining  pasaytiri- 

lishida  va  boshqalarda  o‘z  ifodasini  topadi.  Soliqqa  tortil- 

maydigan  obyekt  minimumi,  alohida  shaxslar  va  soliq 

toMovchilaming  ayrim  toifalarini  soliq  to‘lashdan  ozod  qi­

lish,  soliqqa  tortish  obyektidan  ayrim  elementlarni  chiqa­

rish,  soliq  stavkalarini  pasaytirish,  maqsadli  soliq  im­

tiyozlari,  soliq  kreditlari  (soliqlaming  undirilishini  kechik- 

tirish)  va  boshqalar  soliq  imtiyozlarining  ko‘rinishlaridir 

(turlaridir).  Masalan,  korxonalar  foydasidan  olinadigan 

soliq  bo'yicha  imtiyozlar  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  va 

uy-joy  qurilishini  rivojlantirish  xarajatlarini  moliyalash- 

tirishni,  tadbirkorlikning  kichik  shakllarini,  nogironlar  va 

pensionerlaming bandligini ta’minlashni,  ijtimoiy,  madaniy 

va  tabiatni  muhofaza  qilish  sohalarini  rag‘batlantirishga 

qaratilgandir.  Individual xarakterga ega bo‘lgan imtiyozlami 

berish,  odatda,  taqiqlanadi.4

1 Yahyoyev  Q.  Soliq.  Т.:  «Mehnat»,  1997-y.  20-bet.

2 0 ‘sha joyda.

3 Gataulin  Sh.  Soliqlar  va  soliqqa  tortish.  Т.:  1996-y.  74-bet.

4 Malikov  T.  Soliqqa  tortishning  dolzarb  masalalari.  Т.:  2000-y.  76-bet.

---

Soliqlaming va  ular bo‘yicha beriladigan  imtiyozlaming 

mavjudligi  doimo  davlat  vujudga  kelishi  bilan  bog'lanib 

kelingan.  Buyuk  Sohibqiron  Amir  Temur  tuzuklarida 

ta’kidlanishicha  «Soliqlar  davlatning  iqtisodiy  tayanchi  va 

namoyon  bo‘lishidir».'

Agar,  Temur  tuzuklarida  berilgan  soliqqa  tortish  tamo- 

yillariga  nazar  tashlaydigan  boMsak,  ulaming  asosini  ham 

soliqqa  tortishda  beriladigan  imtiyozlar  egallaydi.  Unga 

muvofiq  soliq  to‘lovchilardan  soliqlami  aralashli  undirish 

soliq  siyosatining  diqqat  markazida  turadi.  «Temur  tuzuk­

larida»  keltirilishicha  «Kimki  biron  sahroni  obod  qilsa  yoki 

poliz  qilsa,  yoki  biron  bog*  ko‘kartirsa  yoxud  biron  xarob 

bo‘lib  yotgan  yemi  obod  qilsa,  birinchi  yili  undan  hech 

narsa  olmasinlar,  ikkinchi  yili  raiyat  o‘z  roziligi  bilan 

berganini  olsinlar,  uchinchi  yili  (esa  oliq-soliq)  qonun- 

qoidasiga  muvofiq  xiroj  yig‘ilsin».2  Bundan  ko‘rinadiki, 

soliqlardan  beriladigan  imtiyozlar  bevosita  davlatni  (xazi- 

nani)  iqtisodiy  qudratiga  bog‘liq  bo‘lib,  unda  soliq  im­

tiyozlari  bilan  budjet  (xazina)  daromadlarini  shakllantirish- 

ning  o‘zaro  bog‘liqligi  aks  ettirilgan.

Soliqqa  tortish  nazariyasi  va  amaliyotida  soliq  imtiyoz­

larining tutgan  o‘mi  ingliz  iqtisodchisi J.  Keyns nazariyasi- 

da  alohida  o‘rinni  egallaydi.  Keynschilar  tomonidan  soliq 

tizimi, aniqrog‘i  soliq imtiyozlari makroiqtisodiyot  sharoiti­

da  iqtisodiyotni  tartibga  solishning  tarkibiy  elementi  sifati­

da  hamda  davlatning  tadbirkorlar  manfaatiga  ta’sir  etish  va 

budjetning  daromad  qismini  to‘ldirish  borasidagi  muhim 

iqtisodiy  qurol  sifatida  qaraladi.  Ikkinchi  jahon  urushidan 

keyin  g‘arb  davlatlarida  neoklassik  yo‘nalish,  institutsio- 

nal  —  ijtimoiy  yo‘nalish talablariga  mos tarzda  soliqqa tor­

tish  tizimida  imtiyozlar  nazariyasiga  ancha  e’tibor  berildi. 

Mazkur  iqtisodiy  maktablar  nazariy  yondashuvlaridagi  tub 

farqlar boMishiga  qaramay  ulaming vakillari  umumiy tarzda 

soliq  imtiyozlari  orqali  iqtisodiyotni  barqarorlashtirish  va 

uni  tartibga  solish  vositasi  sifatida  qaraganlar.  Iqtisodiyotni 

boshqarishda  soliq  imtiyozlari  rolini  ular  quyidagicha  ifo- 

dalar  edi:  agar  u  yoki  bu  davlatning  iqtisodiyoti  ortiqcha 

ishlab  chiqarish  bilan  xususiyatlanuvchi  o‘sish  davrini  o‘ta- 

yotgan  boisa,  u  holda  davlat  soliq  imtiyozlarini  kamay-

'Temur  tuzuklari.  Т.:  «ChoMpon»,  1991-y.  98-bet. 

: 0 ‘sha joyda.

---

tirish,  ya’ni  soliqlami  ko‘paytirish,  soliqqa  tortishni  ku- 

chaytirish  orqali  korporatsiyalar  bo‘sh  mablag'larini  ko‘p- 

roq  budjetga  jalb  qilish  lozim,  deb  hisoblaganlar.  Agar 

mamlakat  iqtisodiyoti  turg‘unlik  holatini  kechirayotgan 

bo'lsa,  iqtisodiyotni jonlantirish uchun qo'shimcha sarmoya 

jalb qilish  lozim.  Bunda soliq  imtiyozlaridan  ham  keng foy­

dalanish  zarurati  tug‘iladi,  degan  xulosaga  kelishgan.  Bu 

holatda  iqtisodchilar  davlatga,  soliq  miqdorini  kamaytirish, 

soliq  imtiyozlarini  ko‘paytirishni  maslahat  beradilarki,  bu 

narsa  budjetga  qo‘shimcha  mablag‘lar  va  kapital  qo‘yil- 

malar  uchun  mablag‘lar tug‘ilishiga  imkoniyat  tug‘diradi.

Iqtisodiyotni  davlat tomonidan tartibga solishning bosh­

qa  dastaklari  qatori  soliq  siyosati  talab  va  taklif o‘rtasidagi 

mutanosiblikka  erishish  orqali  iqtisodiyotda  barqaror 

taraqqiyotni  ta’minlashga  qaratilgan.  G ‘arb  iqtisodchilari 

soliq  tizimining  ahamiyatini  davlat  faoliyatini  amalga 

oshirish  uchun uni zarur moliyaviy mablag'lar bilan ta’min­

lash  sifatida  ifodalanuvchi  sof  fiskal  vazifa  bilan  cheklab 

qo‘ymaydilar.  Ulaming  soliq  imtiyozlari  nazariyasida 

soliqlami  tartibga  solish  vazifasiga  katta  e’tibor  beradilar. 

Soliqlar  davlat  tomonidan  iqtisodiyotni  tartibga  solishning 

muhim  quroli  sifatida  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  iqti­

sodiy  xulq-atvoriga  davlat  ta’sirini  ifodalaydilar.  Ammo 

bunda  soliq  imtiyozlari  asosiy  vosita  sifatida  qaralishi  keng 

nazarda  tutilgan.

Soliq  imtiyozlarini  belgilash  asosida  ishlab  chiqarishni 

rag‘batlantirish,  chet  el  investitsiyalari  kirib  kelishini 

ta'minlash,  ijtimoiy  himoyalaslmi  tashkil  etish,  turli 

sohalami  rivojlanishiga  aktiv  ta’sir  etish  muammosi  yotadi. 

Shu  o‘rinda  soliq  imtiyozlarini  belgilash  mezonlari  xalqaro 

soliq  munosabatlariga  mos  kelishi  hamda  xalqaro  iqtisodiy 

munosabatlarda  davlatning  faol  ishtirok  etishida  mosla- 

shuvchan  bo'lishi  lozim.

Bozor  munosabatlari  sharoitida  iqtisodiyotni  tartiblash 

va  boshqarish jarayonida  bir  qator  vositalardan  foydalani- 

ladiki,  bunda  soliq  tizimining  soliq  stavkalari  va  imtiyozla­

ridan  foydalanish  eng  samarali  va  oson  usullardan  biri 

bo‘lib  yuzaga  chiqadi.

Soliq  imtiyozlaridan  ishlab  chiqarish  jarayonini  bosh- 

qarishda,  investitsiyalami  rag'batlantirishda  va  boshqalarda 

keng foydalaniladi.

---

Soliq  imtiyozlari  rag‘batlantirish  va  samarali  qo‘lla- 

nilishiga  qarab  quyidagi  ko'rinishlarda  ifodalanishi  mum­

kin:

•   soliqlardan  butunlay  ozod  qilish;

•   yangi  tashkil  etilgan  korxonalarga  imtiyozlar  berish;

•   soliq  to‘lashdan  vaqtincha  ozod  etish;

•   soliqqa  tortiladigan  bazani  kamaytirish;

•   soliqdan  qisman  ozod  qilish;

•   xorijiy  investitsiyalarga  imtiyozlar berish;

•   eksportga  imtiyozlar berish  va  boshqalar.

Soliq  imtiyozlari  vositasida  iqtisodiyotni  boshqarish, 

davlatni  shunday  faoliyati  bilan  bog‘liqki,  u  takror  ishlab 

chiqarish  jarayonida  vujudga  kelgan  nomutanosiblikni 

yo'qotish  uchun  sharoit  yaratadi.  Boshqacha  qilib  aytgan- 

da,  agar  soliqlaming  ba’zi  tizimi  ishlab  chiqarishni  tartibga 

solishning  davlat  strategiyasini  aniqlasa,  taktikasi  soliq 

imtiyozlari  orqali  amalga  oshiriladi.  Soliq  imtiyozlarini 

soliq  subyekti,  soliq  obyekti,  soliqlami  undirish  vositalari, 

muddatlari  nuqtayi  nazaridan  bir  necha  guruhlarga 

(turlarga)  bo‘lish  mumkin.

Soliq  imtiyozlarini  turli  xil  asoslar  bo‘yicha  guruhlash 

mumkin.  Ma’lumki,  0 ‘zbekiston  Respublikasi  soliq tizimi­

ni  huquqiy  bazasi  takomillashib  bormoqda.  Hozirga  qadar 

qabul qilingan barcha  soliqqa  oid  qonun  hujjatlariga e’tibor 

beradigan  bo‘lsak,  ulaming  barchasiga  soliq  imtiyozlarini 

belgilash  bo‘yicha  umumiy  o‘xshashliklar  mavjudligiga 

guvoh  bo‘lish  mumkin.  Ya’ni,  barcha  qonun  hujjatlarida 

soliq  turiari  bo‘yicha  imtiyozlar  asosan  quyidagi  shakllarda 

namoyon  bo'ldi:

•  soliqdan  batamom  ozod  etish;

•  soliqdan  vaqtincha  yoki  qisman  ozod  etish;

•  soliq  bazasini  kamaytirish  tarzida  berilgan.

0 ‘zbekiston  Respublikasi  Soliq  Kodeksida,  boshqa

qonunlarda  va  0 ‘zbekiston  Respublikasi  Prezidenti  qaror- 

larida belgilangan  soliq  imtiyozlarini  quyidagicha guruhlash 

mumkin  (1.3.3-chizmaga  qarang).

1.3.3-chizmadan  ko‘rish  mumkinki,  0 ‘zbekiston  Res­

publikasi  soliq  qonunchiligida  soliq  imtiyozlarining  eng 

so‘nggi  turi  bu  soliq  solish  usulini  tanlash  huquqidir.  Bu 

imtiyoz  faqat  Soliq  Kodeksiga  muvofiq  berilgan  bo'lib, 

awalgi  soliq  qonunchiligida  bu  imtiyoz  ko‘zda  tutilmagan 

edi.  Bu  imtiyoz  turining  mohiyati,  asosan,  kichik  biznes

---

subyektlariga  soliq  solishning  u  yoki  bu  turini  tanlash 

huquqi  berilganligi  bilan  ifodalanadi.

Bozor  iqtisodiyotiga  o‘tish  sharoitida  soliq  tizimini 

takomillashtirib  borishda,  xorijiy  mamlakatlarda  soliq 

stavkalarining  qo'llanish  mexanizmidan  foydalanish, 

soliqlami  to‘liq  va  o‘z  vaqtida  kelib  tushishini  nazorat  qi­

lish  tajribalarini  o‘rganish  maqsadga  muvofiq  bo'ladi.