Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliyev pul va banklar

5. Qiymatning qog⁽oz - pul shaklt Dastlabki qog‘oz pullami muomalaga chiqarilishi taxminan X asming oxiri XI asming boshlariga to‘g‘ri keladi. Shu davrdan boshlab, muomaladagi oltin va kumush pullar о‘mini qog‘oz pullar egallay boshladi. Muomalada oltin va kumush amal qilgan sharoitda ular bilan parallel ravishda tolov vositasi sifatida qog‘oz pullami kirib kelishining sabablari sifatida quyidagilami talddlash lozim:

• 
  qimmatbaho metallami olib yurish, saqlash va xavfsizligini ta’minlash yuzasidan muammoli holatlaming vujudga kelishi;
  
• 
  oltin va kumush muomalada qoldan qolga oHshi natijasida yedirilib, o‘zining dastlabki hajmi va xossasini yo‘qotishi;
  
• 
  qimmatbaho metallar zebu ziynat va boylik timsolida muomaladan chiqib ketishi;
  
• 
  iqtisodiy taraqqayotning yuqori darajada rivojlanishi natijasida tovar va xizmatlar massasining qimmatbaho metallar (oltin, kumush) massasiga nisbatan shiddat bilan ortib borishi.
  

Dastlab muomalaga chiqarilgan qog‘oz pullaming asosi oltin bilan ta’minlangan bolib, ushbu pullar bilan birgalikda oltin tangalar ham muomalada ishtirok etgan. Qog‘oz pullar mustaqil qiymatga ega bolmasdan, ular davlatning qonuniy hujjatlari asosida mamlakatda tolov va muomala vositasi rolini bajaradi. Shuning uchun qog‘oz pullaming qiymati o‘zgaruvchanlik xususiyatiga ega bolib, u mamlakat ichki bozorida chet el valyutasiga bolgan talab va taklif, milliy iqtisodiyotning barqarorligi hamda ijtimoiy- iqtisodiy holatlar ta’sirida o‘zgarib turadi. Bu uning sotib olish qobiliyatining mustahkamligi, inflyatsiya darajasi va boshqa iqtisodiy kol*satkichlarda namoyon boladi.

6. 
   Qiymatning elektron - pul shakli. Qiymatning elektron - pul shakli keng qamrovli qiymat tushunchasi bolib, banklaming hisob varaqlari va plastik kartochkalarda maxsus kompyuter tizimlarining dasturiy ta’mmotlari (Globus¹⁰, NCI^{11 12 13}, ASBT¹³, iABS", Click, PayMe va boshqalar) yordamida saqlanadi va tegishli maqsad uchun olkaziladi hamda boshqa zarur operatsiyalami amalga oshirishda foydalaniladi. Qiymatning elektron - pul shaklini amal qilishi, saqlanishi va ulardan foydalanish jaryoni hukumatning tegishli qonunchilik hujjatlari va Markaziy bankning me’yoriy hujjatlari asosida amalga oshiriladi.
   
7. 
   Qiymatning virtual - pul shakli. Qiymatning ushbu shakli “kriptovalyuta” - raqamli valyutalar ko‘rinishida bolib, ulami vujudga kelishi (ishlab chiqishi, muomalaga kiritilishi) va nazorati markazlashmagan holda kriptografik (dasturiy ta’minot) metodlar yordamida amalga oshiriladi.
   

“Kriptovalyuta” termini dastlab 2009 yillarda Satosi Nakamoto taxallusi ostida bir yoki bir guruh dasturchilar tomonidan “Bitkoyn” tolov tizimi paydo bolgandan keyin foydalanila Bo^hlangan. Qiymatning kriptovalyuta shakli dastlab konfidensial tolov vositasisifatida Devida Choma kompaniyasi tomonidan 1990 yillardan DigiCash tizimida yaratilgan va foydalanilgan, 1988 yillarda kompaniya bankrotlikka uchragandan so‘ng uning amal qilishi ham to'xtagan^{14 15}, (darslikning kripto -pullar bolimiga qarang).

3. 
   Pulning rivojlanish tarixi
   

Pul hozirgi kundagi ko‘rinishi, holati va darajasiga yetgunga qadar juda uzoq tarixiy davmi boshidan kechirdi. Yer yuzida puldan ayirboshlash vositasi sifatida foydalanib kelinayotganiga yetti ming yildan ortiq vaqt boldi¹⁶. Bu davr ichida dastlabki pullar tovar, buyum, oddiy metall va qimmatbaho metallar ko‘rinishidan hozirgi kunda keng foydalanib kelinayotgan qog‘oz, kredit, elektron, virtual pullar ko'rinishigacha yetib keldi.

Jamiyatda ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar takomillashib va rivojlanib borgani sari pulning shakli, pul ishlari va pul ishtirokidagi hisob-kitoblar ham doimiy ravishda takomillashib va rivojlanib kelmoqda.

Pulning rivojlanishiga turtki bolgan asosiy о miliar quyidagilar hisoblanadi.

1. 
   Tovar ishlab chiqarishning kengayishi va mehnat taqsimotining chuqurlashuvi.
   
2. 
   Barcha shakllardagi mulk qiymatlarining o'sishi.
   
3. 
   Tovarlar oldi - sotdisi bo‘yicha aylanmalar hajmining ortishi.