O‘zbekiston hududida dastlabki metall tangalar miloddan
ilgarigi VI asrda Ahmoniy shoh Doro I tomonidan zarb etilgan. Ushbu
metall tangalarning og‘irligi 8,4 grammni tashkil etgan bo‘lib, “darik”
deb nomlangan tilla tangalar ekanligi taxmin qilinadi. O‘sha vaqtlarda,
ya’ni miloddan ilgarigi VI–IV asrlarda hozirgi O‘zbekistonning asosiy
qismi, ya’ni Xorazm, Sug‘diyona va Sak qabilalari yashagan hududlar
Ahmoniylar davlati tarkibida bo‘lganini hisobga olsak, ushbu
“darik”lar O‘zbekiston zaminida amal qilgan bizga ma’lum birinchi
tangalar bo‘lgan desak xato qilmaymiz.
Miloddan avvalgi 330–327 yillarda makedoniyalik Iskandar
Ahmoniylar saltanatini tor – mor qilib, hozirgi O‘zbekiston zaminida
joylashgan Baqtriya va Sug‘diyonaga bostirib kiradi. Makedoniyalik
Iskandar surati tushirilgan tangalardan vazni 4,1 g. bo‘lgan kumush
draxma, vazni 8,2 g. bo‘lgan kumush draxma (ikki draxma) hamda
vazni 16,4 g. bo‘lgan kumush tetradraxma (to‘rt draxma)lar zarb
qilinib, ular muomalada bo‘lgani ma’lum. Shuningdek, vazni 8,4 g.
bo‘lgan oltin tanga (starer) va vazni 40 grammdan ortiq bo‘lgan
kumush dekadraxma ham zarb qilingan.
Yunon – Baqtriya davlati tomonidan zarb etilgan tangalardan 100
donaga yaqini Qashqadaryo viloyatining Kitob tumanida topilgan.
Ushbu davlat pul tizimi asosini o‘sha paytda draxma, didraxma,
tetradraxma va dekadraxmalar tashkil etganligi tarixiy manbalardan
ma’lum.
O‘rta Osiyo eramizning V asrida tarixan qisqa muddat davomida
sosoniylar tasarrufida bo‘lgan. Bu davrda hozirgi O‘zbekiston
hududida turli davrlarda zarb etilgan tangalar muomalada bo‘lgan.
Jumladan, sosoniylar tangalari asosan oltin, kumush va bronzadan zarb
qilingan bo‘lib, ularda sosoniy shohlarining suratlari bilan birga, turli
hayvonlar va qushlar aksi ham tushirilgan.
Hozirgi O‘zbekistonning asosiy qismi V asrning ikkinchi yarmida
Sirdaryoning sharqiy sohilidan kirib kelgan deb taxmin qilinayotgan va
tarixda eftaliylar nomi bilan qolgan qabilalar tomonidan bosib olinadi.
15
Eftaliylar davrida O‘rta Osiyo asta sekin rivojlana boshlagan va
xalqaro savdo ham rivojlangan. Tashqi savdo asosan Xitoy, Hindiston,
Eron va Vizantiya (Rum) bilan amalga oshirilgan.
Eftaliylar dastlabki paytlarda sosoniy hukmdorlari Bahrom va
Perozning kumush tangalaridan keng foydalanishgan. Buning asosiy
sababi sifatida sosoniylar tomonidan eftaliylarga o‘lpon sifatida
to‘langan juda ko‘p miqdordagi kumush tangalar xazinada to‘plan-
ganligiga bog‘liq deb taxmin qilinadi.
Eftaliylar hukmronligi davrida juda ko‘p miqdorda, ba’zi
ma’lumotlarga qaraganda 200 dan ko‘proq marta metall tangalar zarb
qilingan. Har bir viloyat, har bir yarim qaram hudud o‘zi tanga zarb
qilish huquqiga ega bo‘lgan.
Umuman, V – VI asrlarda hozirgi O‘zbekiston hududiga shimol
va sharq tomonlardan turli ko‘chmanchi xalqlar tinimsiz bosqinchilik
qilib kirib kela boshlaydi. VIII asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo arablar
tomonidan bosib olinib, o‘lkada islom dini joriy etiladi va qadimiy yurt
Movarounnahr deb atala boshlaydi. Shu davrdan boshlab muomalada
bo‘lgan metall tangalar ko‘rinishida o‘zgarishlar yuz bera boshlaydi.
Asta – sekin tangalardan shoh va hokimlarning suratlari o‘rnini islom
oyatlari egallaydi. Natijada «kufi» nomi bilan tarixda ma’lum bo‘lgan
tangalar davri boshlanadi.
Islom imperiyasida markazlashtirilgan boshqaruv tizimi tashkil
etilgandan keyin xalifa Abdumalik 696 yilda imperiyaning butun
hududida yagona pul tizimini joriy etdi. Shu davrdan boshlab, yirik
savdo bitimlarini amalga oshirish uchun vazni 4,3 gramm bo‘lgan oltin
dinor zarb etilgan. Maosh va soliqlar to‘lovi uchun vazni 2,8 gramm
bo‘lgan kumush drahmalar chiqariladi. Kundalik savdo – sotiq esa mis
tangalar – fuluslar yordamida (yunoncha «follis» hamyon ma’nosini
anglatadi) amalga oshirila boshlandi. Bu pul birliklari Movarounnahrda
ham o‘sha davrda muomalada bo‘lgan.
IX asrga kelib, Movarounnahrda somoniylar davlati vujudga
keladi. Somoniylar xalifa hukmronligini rasman tan olishgan bo‘lsada,
ular amalda mustaqil edilar. Somoniylar davlatining poytaxti Buxoro
shahri bo‘lgan. Somoniylar davlati o‘z tasarrufiga hozirgi O‘zbekis-
tonning asosiy qismi, Turkmaniston va Tojikiston hamda Eronning
Xuroson viloyatini qamrab olgan markazlashgan davlat edi. Bu davlat
taxminan 120 yildan ko‘proq muddat davomida mavjud bo‘ldi.
16
XII asrning o‘rtalarida, xorazmshoh Otsiz davriga kelib, Xorazm
davlati kuchayib ketadi. XII asr 80–90 yillariga kelib Xorazm o‘ziga
Movarrounnahr, Eron, Forsiy Iroqni bo‘ysundiradi. Xorazm davlati
xorazmshoh Tekash (1172–1200 yillar) va uning o‘g‘li Muhammad
(1200–1220 yillar) hukmronligi davrlarida ayniqsa gullab – yashnagan.
Xorazmshohlar davlatida ham an’anaviy musulmon pul birliklari
– oltin dinorlar, kumush dirhamlar va mis fuluslari muomalada
bo‘lgan. Bu tangalarda ham an’ana tarzida xalifa nomi qayd qilinib,
undan so‘ng xorazmshoh nomi bitilgan.
Mo‘g‘ullar istilosi davrida (1220 yil yozidan) Xorazm va uning
tobeligidagi xududlarda vazni 1,8 – 1,9 gramm bo‘lgan kumush
dirhamlar muomalada bo‘lgan. Mayda savdo – sotiq uchun mis pullar
chiqarilgan.
Mo‘g‘ullar zulmiga qarshi xalq bosh ko‘taradi. Bu harakat tarixda
“Sarbadorlar” qo‘zg‘oloni deb nom olgan. Bu qo‘zg‘olon natijasida
Samarqanddan mo‘g‘ullar haydab chiqariladi. 1370 yilda Samarqand
taxtiga Amir Temur o‘tiradi va “Buyuk Temur” saltanatini barpo etadi.
Ushbu imperiya tarkibiga hozirgi O‘zbekiston, Turkmaniston,
Tojikiston, Qirg‘iziston, Afg‘oniston, Armaniston va Eronning barcha
hududi, Iroq, Hindiston, Ozarboyjon, Gruziya, Qozog‘istonning bir
qismi kirgan. Katta miqdorda vazni 2 grammni tashkil etgan oltin
dinorlar, shuningdek, vazni 1,8 gramm bo‘lgan kumush tangalar –
miralar ham zarb etila boshlagan.
Amir Temurning 40 dan ortiq tanga zarbxonalari bo‘lganligi va
bu yerlarda zarb etilgan oltin va kumush tangalar Yevropada ham
mashhur bo‘lganligi haqida ko‘p ma’lumotlar mavjud. Birgina G‘arbiy
Eron va Ozarboyjonda Amir Temurning nomi bitilgan 120 turdan ortiq
oltin va kumush tangalar muomalaga kiritilgan
14
.
Rossiyada XIX asrda va XX asrning boshlarida naqd pul shaklida
oltin tangalar keng qo‘llanilgan, xususan 1895 – 1897 yillardagi pul
islohotlaridan keyin ham birinchi jahon urushiga qadar muomalada o‘n
va besh so‘mlik oltin tangalar mavjud bo‘lgan. O‘zbekiston hududida
ham oktyabr inqilobiga qadar Chor Rossiyasining tangalari bilan bir
qatorda Buxoro va Xiva xonligining oltin tangalaridan foydalanilgan.
Jahon sivilizatsiyasining tobora rivojlanib borishi va iqtisodiy
munosabatlarning takomillashuvi muomalada qog‘oz pullarning
14
O‘zbekiston hududida tanga va qog‘oz pullarning chiqarilishi va amal qilishi bilan bog‘liq materiallar
F.Mullajonovning O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi kitobi. Т.: O‘zbekiston, 2001. 6 – 27 b.dan
foydalanilgan holda tayyorlandi.
17
vujudga kelishiga zamin yaratdi. Natijada, qimmatbaho metallar o‘rnini
qog‘oz pullar egalladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |