Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

1.
 
Qiymatning oddiy shakli
.
Qiymatning ushbu shakli natural 
xo‘jalik tuzumiga xos bo‘lib, mahsulotlarning ortiqchaligi vaqti – vaqti 
bilan vujudga kelgan sharoitda amal qilgan. Qiymatning oddiy shaklida 
ishlab chiqarish hajmining pastligi, yaratuvchi va oluvchining 
manfaatlari doimo ham bir – biriga mos kelmagan ayirboshlash 
jarayonida ma’lum tovarlargina ishtirok etgan.
Ushbu davrda odamlar o‘rtasida vujudga kelgan ayirboshlash 
munosabatlarining vujudga kelishiga ortiqcha mahsulotni buzilmasligi 
va turib qolmasligining oldini olishga bo‘lgan ehtiyoj turtki bo‘lgan. 
Masalan, 
bir qop don = bitta qo‘yga
almashilgan va h.k. Bu jarayon 
ba’zi iqtisodiy adabiyotlarda “qiymatning tasodifiy shakli” deb ham 
ta’kidlanadi, chunki bu jarayonda asosiy e’tibor tovarning iste’mol 
qiymatiga qaratilgan. Asosiy maqsad tovarning qiymati emas, balki 
uning iste’mol qiymatiga qaratilgan. 
2. Qiymatning kengaytirilgan shakli
.
Qiymatning kengaytirilgan 
shakli jamiyatda mehnat taqsimotining vujudga kelish davri bilan 
bevosita bog‘liq bo‘lib, ushbu davrda, kishilar o‘rtasida ayirboshlash 
munosabatlari rivojlandi. Endi kishilar mahsulotning asosiy qismini 
ayirboshlash uchun ishlab chiqara boshladi. Natijada, ishlab chiqarish 
salmog‘i ortib bordi, mahsulotlar tez – tez tovar sifatida ayirboshlash 
jarayonida ishtirok eta boshladi. Bitta tovar bir necha tovarga 
ayirboshlanadigan bo‘ldi. Ayirboshlash jarayonining vujudga kelishida, 
tomonlarning mafaatlari o‘zaro mos kelishi asosiy omil sifatida 
maydonga chiqdi.
Qiymatning kengaytirilgan shakli amal qilgan davrda ayrim tovar 
turlari, mehnat qurollari va mollar pulning vazifasini bajargan. 
Masalan, 
bir qop don = bitta qo‘y, bitta boltaga ayirboshlana
boshladi. 
Albatta, mamlakatning geografik xususiyati va ishlab chiqarishning 
rivojlanish darajasi, ular o‘rtasida pul vazifasini bajaradigan tovarlar va 
mahsulotlarni ajralib chiqishiga sabab bo‘ldi. Masalan, AQShda 
tamaki, Sharqiy Xindistonda qand, fil suyagi, Qadimgi Gretsiyada 

---

10 
buqa, Shotlandiyada mix, Misrda mis, shuningdek don, tuz va jun kabi 
mahsulotlar umumekvivalent vazifasini bajara boshladi.