|
19.3. Valyuta kursi va uning turlari
Iqtisodiy adabiyotlarda valyuta kursi va uni aniqlash xususida
juda ko‘p fikrlar va yondoshuvlar mavjud. Ular ko‘p holatda bir – biri-
ga mos kelmaydi. Buning asosiy sababi valyuta kursi haqida bildirilgan
fikrlar turli georgrafik va ijtimoiy – iqtisodiy muhitda yaratilganligi
bo‘lsa kerak.
Valyuta kursi bo‘yicha iqtisodchi olimlar tomonidan bildirilgan
fikr va yondoshuvlarning umumiy mazmuni “
Valyuta kursi – bu bir
mamlakat milliy valyutasining “bahosini” boshqa mamlakat pul
birligida ifodalanishini”
anglatadi.
Valyuta kursi valyuta tizimining muhim elementlaridan biri
hisoblanadi, chunki xalqaro iqtisodiy munosabatlar turli mamlakat-
larning milliy valyutalarini bir–biriga o‘lchashni taqozo etadi. Bu esa
valyuta kursi orqali aniqlanadi. Turli mamlakatlar valyutalari bir –
biriga taqqoslab bahosini aniqlash ishlab chiqarish va ayriboshlash
jarayoniga asoslanib ularni obyektiv qiymat munosabatlari orqali
amalga oshiriladi.
Valyuta kursi fundamental va boshqa obyektiv–subyektiv omillar
ta’sirida doimiy ravishda tebranib turadi, bozorda tovarlar va xizmatlar
xajmining o‘zgarishi hamda pul tizimining ta’sirida valyutalar kursi
aniqlanadi va uni aniqlash tartibi ham o‘zgarib turadi.
Xalqaro amaliyotda valyuta kursining
tartibga solib turiladigan
va suzib yuruvchi
usullari mavjud.
Tartibga solinadigan valyuta kursi nazariyasinin tarafdorlari
valyuta kursini davlat tomonidan tartibga solish orqali uni mamlakat
iqtisodiyotini rivojlantirishning qo‘shimcha mexanizmi ekanligini
ta’kidlaydi.
Frantsiya iqtisodchisi Dj. Mid, R. Mandellning fikricha xalqaro
bozorlarda valyuta kursining doimiy ravishda o‘zgarishi milliy
iqtisodiyotga salbiy ta’sir ko‘rsatadi, chunki davlat har doim ham
undan samarali foydalana olmasligi mumkin, shuning uchun ham
davlat milliy valyuta kursini iqtisodiyotning samarali rivojlanish
341
yo‘nalishidan kelib chiqib o‘zi belgilashi lozimligini ta’kidlaydi,
Amerikalik iqtisodchi E. Birnbaum valyuta kursi davlatlararo tashkil
etilgan xalqaro moliyaviy tashkilotlarning o‘zaro kelishuvi asosida
o‘rnatilishi lozimligini ta’kidlaydi.
Valyutaning suzib yuruvchi kursining nazariyasi tarafdorlari
asosan neoklassik yo‘nalishdagi iqtisodchilar hisoblanadi. Jumladan,
ularning qatoriga M. Fridmen (Chikago maktabining yo‘lboshchisi), F.
Maxlup (Prinston universiteti), A. Lindbek (Stokgolm universiteti), G.
Djonson (Chikago va London universitetlari), L. Erxard, G. Girsh, E.
Dyurr (Germaniyaning Freyburg maktabi) va boshqalar kiradi.
Valyutaning suzib yuruvchi kursining qattiq valyuta kursidan
quyidagi afzalliklari mavjud:
mamlakat to‘lov balansini avtomatik tarzda tartibga soladi;
mamlakatning ijtimoiy – iqtisodiy yo‘nalishlari bo‘yicha
siyosatni tashqi aralashuvsizlar tanlash imkoniyatini beradi;
valyuta savdosini rivojlanishiga keng imkoniyat beradi,
bozordagi talab va taklif asosida kimdir yuttiradi kimdir esa yutadi;
xalqaro savdoni rivojlanishini rag‘batlantiradi;
valyuta bozori valyuta kursini davlatga nisbatan tez va aniqroq
aniqlash imkoniyatini beradi.
Har bir mamlakat valyuta kursining qanday usulini joriy etishni
mustaqil hal etadi. Bunga qator omillar ta’sir etadi, jumladan,
mamlakatning ijtimoiy–iqtisodiy holati, mamlakat bank tizimida pul –
kredit siyosatining o‘ziga xos xususiyatlari, iqtisodiyotning barqarorligi
va raqobatbardoshligi kabilar shular jumlasidandir.
Valyuta kursining tartibga solinadigan usuli amaliyotda
qo‘llanilganda milliy valyutaning kursi asosan Markaziy bank
tomonidan o‘rnatiladi, valyuta kursining ushbu turi asosan iqtisodiyotni
ma’muriy boshqarish sharoitiga xosdir. Bu sharoitda valyuta kursi
mamlakat Markaziy banki tomonidan derektiv ko‘rsatilgan tarzda joriy
etilib, tovar va xizmatlar bahosi ma’muriy usulda joriy etiladi. Bunday
sharoitda, asosan milliy valyutalar boshqa mamlakat valyutasiga erkin
ayirboshlanmaydi.
Valyuta kursining suzib yuradigan turi, bozor iqtisodiyoti
sharoitidagi tovar – pul munosabatlarida keng joriy etilib, bunda milliy
valyutalarning xorijiy mamlakatlar valyutasiga nisbatan kursi talab va
taklif asosida o‘rnatiladi.
342
Do'stlaringiz bilan baham: |
