Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

V BOB. PUL TIZIMI: 
MAZMUNI, TURLARI VA ELEMENTLARI
 
5.1. Pul tizimining mohiyati va turlari 
XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida tovar – pul muno-
sabatlarining rivojlanishi, xalqaro va mahalliy valyuta bozorlarining 
vujudga kelishi, shuningdek, davlatchilik asoslarining mustahkam-
lanishi davlat tomonidan pul muomalasini tartibga solish zaruriyatini 
keltirib chiqardi. 
Davlat tomonidan pul muomalasini amalga oshirish tartibini 
belgilashda mamlakat tarixi, siyosiy holati, milliy an’analari hamda 
uning iqtisodiy salohiyati muhim ahamiyat kasb etadi.
Pul tizimi – bu mamlakatda pul muomalasini amalga oshirishning 
shakli bo‘lib, uning asosini milliy valyuta tashkil etadi va milliy 
valyuta orqali tartibga solinadi.
Kishilik jamiyatining vujudga kelishi, rivojlanishi va takomil-
lashuvi barobarida tovar – pul munosabatlari ham shunga monand 
holda rivojlanib va takomillashib kelmoqda. Shuningdek, pul tizimi 
ham mavjud ijtimoiy – iqtisodiy jarayonlar davomida ikki turdan iborat 
bo‘ldi. Xususan: 
– metall pullar tizimi, bunda tovar pul (qimmatbaho metall) 
muomala vositasini bajaradi, metall pullar to‘lov vositasini bajarganda 
ularda pulning barcha funksiyalari namoyon bo‘ladi; 
– qog‘oz – kredit pullar tizimi, oltin va kumush tanga pullar 
evolyutsion tarzda qog‘oz – kredit pullari tomonidan muomaladan 
siqib chiqariladi. 
Metall pullar tizimi
sharoitida metall qanday shaklda bo‘lishidan 
qa’tiy nazar, to‘lov vositasi sifatida qabul qilindi. Metall pullar tizimi 
ikkiga bo‘linib, birinchisi, 
bimetallizm,
ikkinchisi, 
monometallizm
sifatida guruhlanadi.
Bimetallizm
 
– bu pul tizimida davlat qonuniy jihatdan to‘lov 
vositasi ikkita metallni (odatda oltin va kumush) chegaralanmagan 
miqdorda erkin zarb qilishga ruxsat beradi.
O‘z navbatida bimetalizm tizimi uchta shaklda amal qildi:

---

105 
– birinchidan, parallel valyuta tizimi, ushbu metall pullar 
o‘rtasidagi munosabat ularning bozor bahosidan kelib chiqqan holda 
stixiyali ravishda o‘rnatildi; 
– ikkinchidan, ikkiyoqlamali valyuta tizimi, metall pullar 
o‘rtasidagi munosabat davlat tomonidan belgilandi va shuning asosida 
oltin va kumush tangalar zarb qilindi; 
– uchinchidan, «oqsoq» valyuta tizimi – ushbu tizimda oltin va 
kumush tangalar qonuniy to‘lov vositasi sifatida xizmat qildi, lekin 
kumush tangalar yopiq holda, oltin tangalar esa erkin zarb etildi. 
«Oqsoq» valyuta tizimi deyilishiga sabab kumush tangalar ushbu 
davrda to‘laqonli valyuta sifatida umum ekvivalent rolini amalga 
oshirmaydi. 
Muomalada ikkita metall pulning vazifasini bajargan paytda ular 
o‘rtasida bahoni aniqlashda muammolar va ziddiyatli holatlar vujudga 
keldi. Shu bilan birga, pul tizimining bimetallizm shakli beqaror va bir 
– biriga o‘zaro qarama – qarshi edi. Shuningdek, rivojlangan tovar – 
pul munosabatlari sharoiti talablariga yetarli darajada javob bermas edi.
Pul tizimining bimetallizm shakli hukm surgan davri asosan XVI 
– XVII asrlarga to‘g‘ri keladi. Yevropa mamlakatlarida 1866 yillarda 
bimetallizm pul tizimini saqlab qolish maqsadida kumushning 
qiymatini oltinga nisbati rasmiy belgilab qo‘yildi. Unga ko‘ra, o‘sha 
paytda kumush va oltin o‘rtasida munosabat 15,5:1 nisbatda o‘rnatildi. 
XIX asrning o‘rtalarida ushbu tenglik o‘rtasida farq kengayib 22:1 
tartibda belgilandi. Buning natijasida oltin va kumush tangalar 
muomaladan chiqib, boylik jamg‘armasini bajara boshladi. 
Jamiyatda tovar – pul munosabatlarining rivojlanishi ijtimoiy – 
iqtisodiy yagona umumekvivalent vazifasini bitta metall pul bajarish 
zarurligini ko‘rsatdi. Buning natijasida monometallizm pul tizimi 
shakllandi.