Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Ayirboshlash
 
– bu kishilarning istak – xohishlari va ehtiyojlari 
mahsuli sifatida amalga oshiriladigan jarayon bo‘lib, buning natijasida, 
tomonlar ehtiyojini qondirish maqsadida ixtiyoridagi mehnat 
mahsulidan voz kechib, zarur bo‘lgan boshqa mehnat mahsuli o‘rniga 
berishdir. Ayirboshlash kishining ehtiyoji bo‘lgan buyumga ega bo‘lish 
imkoniyatini beradigan jarayondir. 
Demak, ayirboshlash “A” va “B” tomonlar o‘rtasidagi o‘zaro 
kelishuv natijasida sodir bo‘ladigan jarayon bo‘lib, “A” o‘ziga tegishli 
tovar yoki xizmatni “B” tomonning tovar yoki xizmati uchun berishdir. 
Modomiki, ushbu almashuv jarayoni ikki tomonga ham iqtisodiy 
jihatdan foydali bo‘lib, “A” tomon voz kechgan tovar yoki mahsulot 
o‘rniga o‘zi uchun zarur bo‘lgan, undan ham foydaliroq tovar yoki 
xizmatni oladi. 
Shuningdek, natural xo‘jalikning rivojlanib borishi, jamiyatda 
mehnat taqsimotini shakllanishiga olib kelgan. Vaqt o‘tishi bilan 
odamlar o‘rtasida mahsulot ayirboshlash jarayoni rivojlanib, ishlab 
chiqarishning ixtisoslashuv jarayoni ro‘y bera boshlagan. Xususan, 
pulning vujudga kelishida chorvachilikning dehqonchilikdan ajralib 
chiqishi, keyinchalik hunarmandchilikning shakllanishi juda muhim 
ahamiyat kasb etdi. Ushbu davrda, odamlar o‘rtasida mahsulotlarni faol 
ayirboshlash jarayoni boshlandi. O‘sha davrdagi ayirboshlash munosa-
batlarini faollashishiga asosiy omillar sifatida quyidagilarni keltirish 
mumkin: 

ishlab chiqarishning natural xo‘jalik shaklidan tovar ishlab 
chiqarish davriga o‘tishi;

ishlab chiqaruvchi subyektlarning bir – biriga o‘zaro bog‘liq-
ligining vujudga kelishi; 

---

9 

ayirboshlash jarayonida tovarlar ekvivalentligining ta’minlan-
ganligi. 
Iqtisodiy adabiyotlarda pulning vujudga kelishini yoritishda asosiy 
e’tibor, uning qiymat shaklining rivojlanish evolyutsiyasiga qaratiladi. 
Chunki, pulning vujudga kelishida uning qiymat shakllari juda muhim 
o‘rin tutadi. Pulning qiymat shakllari asosan beshta ko‘rinishdan 
iboratligi e’tirof etilib, ular quyidagilardan iborat.