Toshkent kimyo texnologiya instituti

TABIIY GAZNI TOZALASH JARAYONINI AVTOMATLASHTIRISH 

 

Ishlab  chiqarishning  avtomatlashtirishning  asosiy  negizi  ish  joylarni 

o‘zgartirish,  bu  texnologik  jarayonning  eng  muhum  yo‘nalishlaridan  biridir. 

Kimyo    sanoatida  texnika  va  texnologiyalarni  rivojlantirishni,  ishlab  turgan  va 

yangi  qurilayotgan    korxonalarni  quvvati  ko‘payish    nazorat  kilish  boshkaruvni  

hisoblash  texnikasi  keng  qo‘llab,  kompleks  avtomatlashtirish  kiritishni  talab 

qilyapti. 

Avtomatlashtirish 

ishlab 

chiqarish 

jarayonlariin 

jadallashtirish, 

unumdorligini  oshirish  va  yuqori  sifatli  mahsulot  olishni,  asosiy  va  yordamchi 

texnologik  jarayonlari  xavfsiz  ishlashini  ta’minlaydi.    Lokal  va  avtomatik 

boshqarish  sistemalari  katta  ahamiyatga  ega  bulib,  axborot  va  boshqarish 

funksiyalarini me’yorida faoliyat kursatishini ta’minlaydi. 

Axborot funksiyalarning vazifasi - axborotni texnik parametrlarini o‘lchash, 

uzatish, tayyorlash va ko‘rsatishlardan iborat. 

Boshqarish  funksiyalar    vazifasi  -  hisob  va  uzatish,  boshqaruvchi 

mexanizmga  ta’sir  ko‘rsatish  boshqaruvidan  iborat  bulib,  sifatli  mahsulot 

olinishida berilgan qiymatlarni saqlab turishdan iborat. 

Malakaviy  bitiruv  ishini  bajarishda  ob’ekt  sifatida  absorber  tanlab  olindi. 

Boshkariluvchi parametr sifatida – absorberdagi bosim olindi. Absorber bosimni 

avtomatik  rostlashni  amalga  oshirish  uchun,  avvalo  identifikatsiyalash  masalasini 

echishilishi maksadga muvofik buladi.  

Identifikatsiyalash  -  bu  boshqarish  ob’ektlarni  matematik  modellarni  ishlab 

chiqish  va  ushbu  modellarni  boshqarish  masalalarida  kullash  demakdir.  Biz 

berilgan 

ob’ektni 

avtomatik 

boshkarish 

masalasini 

echishda 

identifikatsiyalashnining passiv usullaridan foydalanib echamiz.  Negaki, bu usulni 

kullab  identifikatsiyalash  masalasini  echishda  avtomatlashtirish  lozim  bulgan 

ob’ektni  kirishiga  qo‘shimcha  ta’sirlar  berilmaydi.  Bu  usul  ob’ektni  normal 

faoliyatida  kirish  va  chiqish  signallari  o‘zgarishini  o‘lchash  va  nazorat  qilish 

asosida boshkarish modellari olinadi.  

 Mazkur  malakaviy  bitiruv  ishida  kurilayotgan  jarayonni  bir  kursatkichli 

detirminlashgan  ob’ekt  sifatida  kabul  kilib,  kuyida  keltirilgan  sxema  kurinishida 

tasvirlaymiz: 

 

 

 

 

Bu  erda  X-kirish  signali,  Y-chikish  signali,  ya’ni    ular  Y=f(X)  funksional 

boglangan. 

Kuyilgan masalaning murakkabligiga karab, boshkarish ob’ektini bir, ikki va 

uch  sigimli  ob’ektlarning  ketma-ket  ulangan  zvenolar  kurinishida  tasvirlash 

mumkin.  

Bizning  xolatimizda  boshkarish  ob’ektini  ikki  ketma-ket  ulangan  zvenolar 

kurinishida tasvirlaymiz, ya’ni reaktorda issiklik va moddaalmashinish jarayonlari 

kechadi: 

 

 

 

W1 va W2 – zvenolarning uzatish funksiyasi, ular uz navbatida kuyidagicha 

ifodalanadi: 

1

p

*

T 1

K 1

W 1





                              

1

p

*

T 2

K 2

W 2





 

Bu erda k

1

, k

2 

– zvenolarning kuchaytirish koeffitsientlari; 

              T

1

, T

2 

– vakt doimiysi; 

Yuqorida  strukturaviy  sxemasi  tasvirlangan  ikki  sigimli  ob’ektni  avtomatik 

boshkarish  uchun  kuyida  tasvirlangan  strukturaviy  sxema  asosida  xisoblash 

tajribasini utkazish talab etiladi: 

 

 

 

Boshqarish 

ob’ekti 

Х 

Y 

W1 

W2 

Х 

Y 

 

 

 

 

 

 

 

 

Bu erda R –rostlagich. 

Qurilmadagi  kechadigan  jarayonga  ta’sir  etuvchi  kursatkich  deb,  absorber 

bosimi  kabul  kilindi.  SHuning  uchun  bosimni  rostlash  lokal  tizimini  ishlab 

chikamiz.  Jaryondagi  uzgartiriladigan ob’ektning  asosiy  kursatkichi:     R

max

  =

5500

 

kPa;      R

min 

= 

4000 

kPa;    R

urt

=4750    kPa;    mikdorda  uzgarishi  mumkin,  bosimni 

uzgarishi chegarasi   R= 



 750  kPa 

Boshkarish  jarayonini    xisoblash  tajribasini  MVTU  dasturi  yordamida 

kompyuterda  ikki    sigimli    ob’ekt  uchun  amalga  oshiramiz.  Ob’ektni  optimal 

boshkarish uchun unga tugri keladigan rostlagich tanlanadi. 

Bu  asosida  kuyida  keltirilgan  blok  sxemaga  asosan  rostlash  optimal 

kurinishi  tanlandi,  rostlagichni  kiymatini  aniklashda  datchik  va  ijrochi  kurilmani 

kuchaytiruvchi bulinma deb karab 2 sigimli ob’ekt  PI roslagich uchun xisoblandi: 

 

 

 

 

 

 

Boshqaruv  tizimining  kompyuter  modeli  MVTU  dasturi  asosidagi  blok 

sxemasi kuyda keltirilgan: 

 

 

W1 

W2 

Х 

Y 

Р 

1

p

*

T 1

K 1

W 1





 

1

p

*

T 2

K 2

W 2





 







dt

DY

T

DY

Kp

m

*

1

1

*

    







dt

DY

T

DY

Kp

m

*

1

1

*

 

 

 

 

 

 

 

 

Optimal  boshkarish  tizimini  sintez  kilish  tartibi,  rostlagichni  tanlash, 

rostlagichning  sozlash  parametrlarining  optimal  kiymatlari  kuyida  keltirilgan 

kompyuter modeli natijalari asosida aniklanadi: 

 

 

 

 

Ж

о

й

и

д

а

Ш

и

тд

а

BOSHQARISH OB’EKTINING FUNKSIONAL SXEMASI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Nazorat o‘lchov asboblari spetsifikatsiyasi 

№ 

 

Kursatkich  Urnatish 

joyi 

O‘lchov asbobining nom iva 

tavsifi 

Turi 

Soni 

1-1 

Bosim 

joyida 

Raqamli bosim o‘lchagich 

RE 

170011 

1 

1-2 

Bosim

 

KP

 

 

Raqamli rostlagich 

RRF 

170011 

1 

1-3 

Bosim

 

 

Rakamli masofaviy boshkarish  

RP 

170011 

1 

1-4 

Bosim

 

joyida 

Rakamli ijrochi kurilma 

RE 

170011 

1 

 

 

 

 

1-4

PE

1-1

PT

1-2

PIR

1-3

IQTISODIY KO‘RSATKICHLAR 

 

Loyihaning iqtisodiy qismi yakunlovchi hisoblashib loyxalashtirilgan ishlab 

chiqarishning  sarf  harajatlari  yani  maxsulot  tan  narxining  ishlab  chiqarishning 

samaradorligini belgilovchi asosiy texnik iqtisodiy ko’satgichlar hisobidan ibrtdir.  

 

Iqtisodiy qisim quyidagilardan iboratdir  

 

1. Ishlab chiqarish dasturi – loyixa bo’yicha ishlab chiqarilgan maxsulotning 

yillik hajmi (natural va qiymat ifodasi bo’yicha )  

 

2.  Mahsulot  ishlab  chiqarish  tannarxidagi  to’g’ri  moddiy  sarflarni  ochib 

him-ashyo  va  asosiy  materiallar  yordamchi  materiallar  ,quvvatlar  va  yoqilg’I 

sarflarining hisobi qayta ishlanadigan chiqindi ayrilgan holda . 

 

Bu maxsulotlar korxonaning reglamenti yoki loyxaning moddiy balanisidan 

olinadi . 

 

3. Maxsulot tannarxidagi boshqa to’g’ri ,yondash ,sarflar ,asosiy fondlarning 

amartizatsiyasi  va  qolgan  shu  jumladan  ustama  sarflar  asosida  maxsulot 

tannarxining o’lcham va yillikb hisobi korxona malumotlari asosida . 

 

4.  Maxsulot  tannarxining  asosida  loyxa  bo’yicha  foydasi  maxsulotning 

ulgurji baxosi , rentabilligi , erkin sotish baxosining hisobi. 

 

5.  Asosiy  ko’rsatgichlar  hisobi-ishlab-chiqarishning  asosiy  texnik-iqtisodiy 

ko’rsatgichlari , maxsulotning yillik hajmi (natural va qiymat ifoda bo’yicha ) , 1 

o’lcham  va  yillik  maxsulotning  ishlab  chiqarish  tannarxi,  foyda  rentabillik 

lo’satgichlari  ,1  o’lcham  maxsulotning  erkin  baxosi  ,1  ishchi  va  sex  xodimining 

o’rtacha oyligi , moddiy sarflarining tannarxdagi ulushi . 

 

Ishlab chiqarish dasturi-maxsulotning yillik ishlab chqarish hajmi (natural va 

qiymat ifodasida ) j-1  

1-jadval 

N 

Maxsulot nomi 

O’lcham 

Bir o’lcham 

(so’m ) 

Natural 

ifodasi 

Qiymat 

ifodasi 

1 

2 

3 

4 

5 

6 

 

Oltingugurtli birikmalari 

bo‘lgan tabiiy  gazni 

xemosorbsiya jarayoni 

bilan tozalash 

m

3

 

96000 

2 

220800 

MAXSULOT ISHLAB CHIQARISH TANNARXINING 

KALKULYATSIYASI. 

Yillik ishlab chiqarish hajmi = 2,3 mld/m

3

  

maxsulot kalkulyatsiya o’lchami  1000 m

3 

N 

Sarf moddalar. 

Sarflar qiymati 

1 o’lcham 

maxsulot 

Yillik hajmi 

M.so’m 

1 

2 

3 

4 

1 

Materiallarga doir to’g’ri sarf  

52850 

121555 

2 

Mexnatga doir to’g’ri sarflar 

jumlasi  

3020 

6946 

 

a) i/ch ishchilari ish haqi  

2295,2 

5278,9 

 

b) ijt. Sug’urta ajratma   

724,8 

1,6670 

3 

Materiallarga doir yondash sarf  

11325 

26047 

4 

Mexnatga doir yondash sarf . 

4530 

10419 

5 

Asosiy fanlar amartizatsiyasi . 

3020 

6946 

6 

Boshqa (ustamalar) sarflari . 

755 

1736,5 

i/ch tannarxi.  

69460 

159758 

7 

Davir harajatlari umumiy sarflar , 

6040 

13892 

Umumiy sarflar 

75500 

173650 

Foyda  

20500 

47150 

Maxsulot rentabilligi  

27 

- 

Korxonaning ulgurji baxosi  

96000 

220800 

Aksiz  

 

- 

Kelishilgan (erkin sotish )baxosi 

20 % 

115200 

264960 

 

 

 

 

 

Asosiy ko’rsatkichlar iqtisodiy hisobi 

N 

 

O’lcham  

Loyixa bo’yicha  

1 

2 

3 

4 

1 

Yillik i/ch maxsulot hajmi   

a) natural ifoda  

b) tavar maxsuloyi qiymati .  

 

t 

ming so‘m 

 

2 

220800 

2 

1 o’lcham maxsulotining tannarxi. 

(i/ch sarfi)  

So’m/m

3 

69460 

3 

Maxsulotni erkin sotish baxosi 

(QQS-siz)  

So’m/m

3 

115200 

5 

Yillik foyda  

Ming so’m 

47150 

6 

Maxsulot rentabilligi  

% 

27 

7 

1 ishlovchining o’rtacha oylik ish 

haqi  

So’m 

780000 

8 

Ishchining o’rtacha oylik ishhaqi  

So’m 

1100000 

 

 

 

 

 

BITIRUV ISHINING QISQACHA ANNOTATSIYASI 

Mening  bitiruv  ishimning  yozilishi  sodda  va  qulay  ko’rinishga  ega.  Unda 

ko’rsatilgan kattaliklar va keltirilgam malumotlar aniq tuzilishga ega. Bitiruv ishi 

kirish  qismi  bilan  boshlanib,  unda  respublikamizda  gaz  va  neft  sohasida 

qilinayotgan  ishlar  va  bitiruv  ishi  mavzusiga  oid  malumotlar  keltirilib.  Bitiruv 

ishining dolzarbligi ko’rsatilgan. 

Mavzuning  texnik  iqtisodiy  asoslash  bo’limida  loyiha  uchun  kerak  bo’lgan 

barcha  ko’rsatkichlar  tavsiflangan.  Loyihaing  texnologik  qismida  texnologik 

jarayon  tavsifi  va  asosiy  jarayonning  hisobi  keltirilgan.  O’lchash  asboblari  va 

avtomatlashtirish  bo’limida  jarayonning  asosiy  apparatida  ketadigan  kimyoviy 

jarayon kattaliklari avtomatlashtirilgan. 

Mehnatni muhofaza qilish bo’limida gazni qayta ishlash sexi, portlash xavfiga 

ega  bo’lgan  korxonalardan  ekanligini  eslatib,  uni  A  kategoriyasiga  kirgizilgan. 

Atrof  muhit  muhofazasi  bo’limida  sexdan  chiqadigan  gaz,  suyuqlik,  qattiq 

chiqindilar  va  ularni  bartaraf  qilish  yo’llari  bayon  etilgan.  Loyihaning  iqtisodiy 

qismida  sanoatni  iqtisodiy  baholash  ishchi  va  xizmatchilarni  o’rtacha  oylik 

maoshlari hisoblab ko’rsatilgan. 

 

 

 

 

 

 

 

FOYDALANGAN ADABIYOTLAR 

1.  I.A.Karimov.  “Kichik  biznes  xususiy  tadbirkorlikni  rivojlantirish’’ 

Toshkent 2010 yil 8-dekabr  

2.  I.A.Karimov.  “Jaxon  molyaviy  iqtisodiy  inqirozi  uni  bartaraf  etishning 

yo’llari va choralari”. Toshkent  2009 yil  

3.  3. 1992-yil, 9-dekabr   “Atrof –muxidni himoya qilish” To’g’risida qonun.  

4.  2002-yil  5-aprel « chiqindilar to’g’risidagi qonun . 

5.  1996-yil  4-mart  «Fuqoro muxofazasi» To’g’risidagi qonun 

6.  Rudkov    S.F  «Perprabotka  uglivodorodnix  pirirodnix  I  poputnix  gazov 

«Gostan texizdat 1960 god .  

7.  A.A.Kuzniqov «Osnovnim neft I gaza pirirabotka raschiyoti” 1986 god 

8.  K.Malakonev «Protsisse’’ I aperita neftigazo perirabotki «  

9.  Ekalogiya maruzalar matni , Toshkent 2000-yil  

10. «Menijment  asoslari” Toshkent  2002-yil  

11. Aftamatlashtirish «maruza matni .  

12. «Neft va gazni qayta ishlash «  maruzalar matni .Ismatov .D. 

13. «Atrof muxid muxofazasi « maruzalar matni .2002-yil .  

14. Zavod reglamenti.  

15. Internet; Ziyo.net.