|
GRAMMATIKA: SOHAVIY TERMINLAR VA ULARNING QO‘LLANISHI.
SO‘Z TURKUMLARI
Respublikamiz o‘z mustaqilligiga, ona tilimiz esa Davlat tili
maqomiga erishgan bugungi kunda turli fanlar, jumladan, o‘zbek
tilshunosligi
oldida
yangidan-yangi
vazifalar
ko‘nd
alang
bo‘lmoqda.Hozirgi
ijtimoiy-iqtisodiy
hamda
ilmiy-texnik
tub
o‘zgarishlar davrida yangi-yangi fanlar va tushunchalar yuzaga
kelmoqda. Jumladan, o‘zbek tilida ham yangi terminlar paydo
bo‘lmoqda, ilgaridan ishlatib kelingan qator leksemalar yangi ma’nolar
kasb etmoqda. Shu boisdan leksikologiya, xususan, terminologiya oldida qator muhim
masalalarni yechish vazifasi turibdi.
So‘nggi yillarda va bugungi kunda terminologiyaning amaliy va nazariy masalalarini
yanada chuqurroq o‘rganish, terminlar yaratish va ularni qo‘llashni til qonuniyatlari asosida
tartibga solish davlat ahamiyatiga molik muammoga aylandi. Shuning uchun ona tilimizning
turli terminologik tizimlarini yanada teranroq tadqiq etish, ularni terminologiyaning xilma-xil
masalalari bo‘yicha atroflicha tadqiq qilish, bugungi kunning dolzarb masalalaridan biridir.
Qayd etish lozimki, o‘zbek tilshunosligida yuzlab olimlarning monografiya,
dissertatsiya va lug‘atlari, ko‘plab maqolalari yuzaga kelgan. Shunga qaramay, yana qator
terminologik tizimlar o‘z tadqiqotchilarini kutmoqda. O‘zbek tilining kimyo-texnologiya
terminologiyasi tizimi o‘zining to‘liq ifodasini topa olgani yo‘q.
Yangi terminlar ichida kimyo-texnologiya bo‘yicha terminologik tizim ham o‘ziga xos
o‘rinni egallab kelmoqda. Shu boisdan fan va texnika taraqqiyotining hozirgi bosqichida bu
terminlarni ham tilshunoslik nuqtai nazardan tadqiq yetish muhim ahamiyat kasb yetadi.
Amaliy, ayniqsa, nazariy masalalarni hal etish uchun kimyo-texnologiya terminlar tizimini,
ularning yasalish qonunlarini, shakllanish manbalarini, umumtilda qo‘llanish doirasini,
mazkur tizimda ro‘y berayotgan kamchiliklarni va ularni bartaraf etish yo‘llarini aniqlash kabi
qator masalalarini o‘rganish zaruriyati paydo bo‘ldi.
Hozirda o‘zbek tilida qo‘llanib kelinayotgan soha terminlarni to‘plash va sistemalashtirish
ham juda dolzarbdir..
Hozirgi bosqichda, yangi ilmiy-texnik inqilob davrida ishlab chiqarish, fan va texnikaning
barcha sohalarida yangidan-yangi narsa, predmetlar va tushunchalar paydo bo‘la boshladi. Bu
hol til lug‘at tarkibining salmoqli ravishda boyishiga olib kelmoqda. Binobarin, termin
muammosi hozirgi leksikologiyaning, asosiy masalalaridan biri bo‘lib qoldi. Alohida
ta’kidlash lozimki, termin hamda terminologiyaning u yoki bu masalasini hal yetish nafaqat
ishlab chiqarish, fan va texnikaning tegishli sohalari uchun yemas, balki tilshunoslik uchun ham
katta ahamiyatga egadir.
“Termin” tushunchasiga yuklangan mazmun quyidagicha belgilarga asoslanadiki, bular
terminlarni umumiste’moldagi so‘zdan farqlash uchun yetarli:
1) termin-umumadabiy tilning maxsus vazifa bajaruvchi bir turi bo‘lmish ishlab chiqarish,
fan va texnika tiliga mansub lisoniy birlik, bir so‘z yoki birikmadir;
2) termin-konkret narsa-predmet, ashyo, mavhum tushunchalarning maxsuslashtirilgan
nomidir;
3) termin uchun muayyan ta’rif zaruriydirki, uning yordamida tegishli
78
tushuncha mazmunini aniqroq ifodalash, tushunchaning birini ikkinchisidan chegaralab
ajratish imkonini beruvchi, ayni mahalda ma’lum tushunchani muayyan tasnifiy qatorga
joylashtirishga yo‘l qo‘yuvchi, farqlovchi belgilarini ravshanroq ko‘rsatish mumkin.
Demak, terminologiya muayyan fanning tushunchalar tizimi bilan o‘zaro munosabatda
bo‘lgan terminlar jami sifatida ta’riflanadi. Har qanday tushunchalar tizimiga muayyan terminlar
tizimi to‘g‘ri keladi. Terminologik tizimlar fan taraqqiyoti bilan birgalikda rivojlanib boradi.
Terminlar umumiste’moldagi so‘zlardan farqli ravishda joriy qilinib ularning qo‘llanishi ma’lum
darajada nazorat ostida bo‘ladi.
Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni qabul qilinishi munosabati bilan O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasi huzurida Respublika terminologiya qo‘mitasining ish
boshladi, terminologiya masalalariga bag‘ishlab Respublika miqyosida bir necha ilmiy-amaliy,
ilmiy-nazariy konferensiyalarning o‘tkazilgan.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
