Тошкент кимё технология институти «Саноат экологияси» кафедраси


O’з билимини текшириш саволлари



Download 493 Kb.
bet8/12
Sana29.04.2022
Hajmi493 Kb.
#590203
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12
Bog'liq
МИНТАҚАВИЙ ЭКОЛОГИК МУАММОЛАР ma\'ruza matni

O’з билимини текшириш саволлари

  1. O’збекистондаги ер ресурслари hолати hаqида тушунча беринг?

  2. Инсон hаётида ерни аhамиятини тушунтиринг?

  3. Ерни хусусиятини саqлаш бo’йича тадбир чоралар ва назорат hаqида тушунчангиз?

Таянч сo’з ва иборалар
Ер, тупроq, жароён, хосилдорлик, эррозия, шo’рланиш, тирик организм, o’симлик, hайвонот, инсон hаёти.


7-Маъруза
Qишлоq хo’жалигида ерлардан фойдаланиш. Чорвачилик


Режа

  1. O’збекистонда ерлардан фойдаланиш

  2. Ер ресурсларидан qишлоq хo’жалигида фойдаланиш

  3. O’рмон хo’жалигида фойдаланиш Чорвачилик

  4. Ердан фойдаланишнинг муhим муаммоларда

  5. Ерларни мухофаза qилиш ва бузилган ерларни тиклаш.

  6. Ерлардан самарали фойдаланиш

Ер юзининг фойдали майдони 13,4-13,5 мад гекторга тенг. Шундай 1,45 млд га (0,8%) маданий ерлар, экинзорлар боg’лар, 2,6-2,9 млд ва (22,1-22,5%) o’тлоqзорлар яйловлар ташкил qилади. Инсон фаолияти натижасида бузилган ерлар майдони 1,1 млд га экан экишга o’симлик o’стиришга яроqсиз бo’либ qолган.
O’збекистонда 48,2 млн га ер фондида экин майдонлари 4,5 млн га дон ортиqдир.
Одам hаётини qишлоq хo’жалигисиз, qишлоq хo’жалигини эса ерсиз тасаввур qилиб бo’лмайди. Инсоният хаёт кечириши учун ер (тупроq) ишлаб чиqариш воситаси бo’либ, икки вазифани бажаради, яъни ишлаб чиqариш ваqтида инсон фаолият кo’рсатидиган мехнат предмети сифатида hамда етиштирилаётган qишлоq хo’жалик экинларига таъсир этишда фойдаланиладиган мехнат qуроли сифатида намоён бo’лади. Тупроqни унумдорлиги унинг табии хоссаларини сунъий яхшилашорqали амалга оширилади.
O’збекистонда qишлоq хo’жалик махсулотлари ишлаб чиqариш учун яроqли ер ресурсларининг умумий майдони 44,9 млн га бo’либ,ундан 61,5% qишлоq хo’жалигида, 3,6% o’рмон хo’жалигида фойдаланилган. Алохида мухофаза qилинадиган табиат худудлари (кo’риqхоналар, миллий боg’лар) 2% ни, фойдаланилмайдиган ерлар 26% ни ташкил qилади. Qолган 6,9% ни шаhарлар, гидротехник иншоотлар, санаат, транспорт ва бошqа соhалар эгаллаган.
O’збекистон худудининг асосий qисмини чo’ллар ташкил qилади.Чo’л зонаси тупроqлари-сур тусли кo’п бир. Сахро, qумли, таqирли ва шo’рхон тупроqлардан иборат.
Кулранг-qo’нg’ир тупроqлар qоракo’лчиликда табиий яйловлар сифатида фойдаланилади.
Сахро qумли тупроqлари шувоq, кo’ра, астрабол, эфемерларга бой o’симлик qопламига эга, таркибида органик моддалар миqдори оз.
Ташqарли тупроq Амударё, Qашqадарё дельтошда мавжуд, qалинлиги 25-30 см бo’либ, таркибида гумус миqдори 1% O’збекистонда таqир-воха тупроqлари, o’тлоq тупроq, утлоq-воха тупроqлари, боg’qоq ва боg’qоq-воха тупроqлари, кo’риq бo’з тупроq, кo’нгир тоg’-o’рмон тупроqлари hам мавжуд O’збекистонда qишлоq хo’жалик махсулотлари ишлаб чиqариш учун яроqли ер ресурсларининг 61% qишлоq хo’жалик маqсадларида фойдаланилади ва qишлоq хo’жалик махсулотларининг 95% ни етиштирмоqда субориладиган дехqончилик асосида... Лалми деhqончилик жуда оз.
Маълумотларга qараганда ерни 41% пахта, 26% G’алла, 25% ем-хашак, 8%-сабзаботлар етиштириш учун кo’планган. 1,4 млн га янги ерлар o’злаштирилиб, сугариладиган ерлар 1,6 мартага ортди, алмашлаб энишга йo’л qo’йилмади, минерал o’g’итлар ва гектицидларни кo’ллаш кo’лайди, суg’ориш учун шo’рланган, суg’орилиши qийин, унумсиз тупроqлар жалб qилинди. Бу ерларнинг унумдорлигини пасайишга олиб келди.
Бутун дунё бo’йича хар генгир qишлоq хo’жалик майдонига 1 иг пестицид тo’g’ри келса, G’арбий Европада 3 нг, Японияда 11 нг, Россияда 23 иг, O’збекистонда 35 игни ташкил этади.
Республикамиз халq хo’жалигида зарарли хашаротларга qарши кимёвий моддалар, угларга qарши-Гербицидлар, бактерияларга qарши заhарли препаратлар ишлатилмоqда захарли химикатлар тупроq сув, хаво орqали o’симликларга, улар орqали хайвонларга, ундан гo’шт, сут махсулотлари орqали одамларга o’тиб инсон организмида тo’планиб, хар хил касалликлар бo’лишига сабабчи бo’лмоqда, наслдан наслга o’тиб, салбий таъсир кo’рсатмоqда. Ерни hосилдорлиги камайиб кетмоqда O’збекистонда 1987 йилдан бошлаб биологик метод кo’ллаб, хар гентар пахта майдонига 200000 донагача трихограмли hашоратини тарqатиб, кo’сак нурли тухумини 80 85% йo’q qилинмоqда.
O’збекистонда 1 млн га пахтазор таграбакон хашорати ёрдамида, 2,5 млн га трихограмма hашороти ёрдамида зарарли хашоратлардан тозаланмоqда.
O’збекистон худудининг 56% га яqини Чорвачилик учун яйловларга ажратилган, бу майдонларининг кo’п qисми-табиий яйловлар, озроq qисми (242-45000) суg’орилади. Табиий айловларнинг 20% ток олди ва тоg’ зоналарда жойлашган.
Планетамизнинг умумий жонли моддаларининг 99% ни o’симликлар ташкил qилади, qуруqликнинг 40% га яqинини эгаллаган ва o’симлик массасини энг катта qисми o’рмонларда тo’планган o’рмонни табиатда ахамияти каттадир. У хайвонлар hаёт кечириши учун манба. Дарёларнинг гидролотик режимини саqлаб туради, тупроqнинг сув ва шамол эрозиясига дучор бo’лиши олдини олади, атмосферада кислород балансини тартибга солади. Ер атрофини o’раб турувчи qобиq hисобланади.
Бир гентор ердаги o’рмон бир йилда 20 млн м3 тоза хаво беради. Ер юзидаги o’рмонлар 42 млн км2 ни ташкил этади ва улар hар йили 2% дан камайиб бормоqда, шунинг учун G’арбий Европадаги мамлакатларда сунъий o’рмонни кo’пайтиришга эътибор берилмоqда Испония Югословия,Финланзия, Польша, Болгория ва бошqа мамлакатларда o’рмонзорлар майдони кенгайди.
Маълумки, дарахтлар, буталар, o’тлар шаhар ичидаги чангнинг 80% ни сульфат ангидроднинг 60% ни ушлаб qолади. Бo’йи 25 м бo’лган битта 80-100 ёшли бук дарахти бир соатда 2 ит карбонат ангидрадни ютиб, 2кг кислородни ишлаб беради. Бир гектар qараганзор 32 тонна чангни ушлаб qолади.
Яшил o’симликлар атмосфера hавосини тоза саqлашдаги миqдори инсонларга психофизиологик таъсир этиб, уларга эстетик завq hам беради.
Хозирги ваqтда O’рта Осиё ва Qозоg’истонда шаhарлари ичида яшил o’симликлар майдонинг катталиги жиhатидан Бишкек, Олматта олдинга o’ринда hисобланади. Олматта хар бир кишига 100 м2 яшил o’симлик тo’g’ри келса. Москвада 25 м2, оменда 8,9 м2, Киевда 18,7 м2, Боссузе 9,5 м2, Ньюйорида 8,6 м2 , Лондонда 75 м2 , Парижда 6 м2 тo’g’ри келади.
O’симликлар дунёси йилига 380 млд. тонна органик модда hосил qилади, унинг 325 млд тоннаси денгид ва онсон o’симликларига, 32 млд т o’рманларга, 6 млд тоннаси o’тлоqларга тo’g’ри келади. Ер шарида 300 минг o’симлик турлари мавжуд. Шулардан 6000 туридан инсон o’з hаётида фойдаланади ва 1500 тури доривор сифатида ишлатилади.
Хозирги ваqтда ер юзасидаги o’рмонлар майдони 27% ни ташкил этади.
Инсон o’симликлар дунёсига ижобий ва салбий таъсир кo’рсатади. Янги o’рмонзорлар ташкил этиш, маданий o’симликларни кo’пайтириш, яйлов ва o’тлоqлар сифатини яхшилаш, o’симликлар майдонини кo’пайтириш, тупроq шo’рини ювиш, ерларни суg’ориш, o’симликларга минерал ва органик o’g’итлар солиш, o’симлик зарарпунонзаларига ва касалликларига qарши курашиш хозирги ваqтда долзарб масала бo’либ qолди.
O’рмонлар O’збекистонда 5,3 млн та бo’либ, унинг 1,4 млн гентори тоg’ларга тo’g’ри келади.
Атмосфера hавосини тозалашда o’рмонларни аhамияти катта. Бир гентар o’рмон 18 млн м3 hавони тозалаб туради. O’рмон хавоси шахарлар hавосидан 200 марта тозадир.
O’збекистон чo’лларининг 1,86 млн та ёри o’рмон билан qопланган ва унда qора оq сансовул. Qандим, жузg’ун, акация ва буталар o’сади.
Республика водийларида o’рмон майдони 210 минг та бo’либ, унда жийда туронги, анация, тол, терак, зарат, qайраg’оч ва чинор дарахтлари o’сади.
O’рмонларни мухафоза qилиш учун qуйидаги тадбирларни билаш ва бажариш зарур.

  1. ёш qобуз бo’лишини олдини олиш

  2. o’рмон ресурсларини qайта тиклаш ва hосилдорлигини ошириш.

  3. o’рмонларни ёнg’индан саqлаш

  4. o’рмонларни хар хил зарар нуqандалардан, касалланишдан саqлаш.

  5. O’рмонларни захарли ва кимёвий моддалар билан ифлосланишидан саqлаш

Республикамизда 1981-85 йилларда ёнg’ин натижасида 778 та o’рмон ёнg’ин, 385 та o’рмон нобуз бo’лган. Республикадаги o’симликлардар 577 тури дори тайёрлашда qo’лланади, 103 туридан бo’ёq, 560 туридан эфир мойи олинади.
Маълумотларга qараганда (25/I-2004 йиллар) O’збекистонда o’рмонлар 18% ни ташкил этади, яхлит o’рмонлан эса 5,5% га тенг ер ресурсидан. Умумий майдони 2,221 млн га бo’либ хар йили 50 минг гекторга o’рмонлар кo’паймоqда.
Табиий сабабларга кo’ра o’рмонлар O’збекистон худудида нотекис тарqалга. Qумликдаги o’рмонлар 6971,2 минг гектор, тоg’ o’рмонлари 1185,1 минг гектор, qайир o’рмонлар 57,8 минг гектор, водий o’рмонлари 71,2 минг гекторни ташкил этади.
Табиий o’симликлар билан qопланган o’рмонлар ва бошqа худудлар hам хo’жалик ва табиаини мухафаза qилишда экологик мухитни таъминлашда муhим аhамиятга эга.
Hозирги замоннинг муhим муаммоларидан бири тупроqлар o’симликлар деградацияси (бузилиши) ва бунинг оqибатида чo’лланишдир.
Хар йили дунё миqёсида тупроqнинг 24 млд. тонна устни унумдор qисми йo’qотилади. Чo’лланиш табиий o’симлик майдонларининг биомаhсулдорлигини ва тупроq унумдорлигини кескин пасайтиради, o’рмонлар, яйловлар, пичанзорлар майдонини qисqартиради.
Ер курраси qуруqлик майдонининг учдан бирини ташкил qилувчи qурg’оqчил ерлардаги вазият кескин бo’либ qолмоqда. Дунёда qишлоq хo’жалиги учун фойдаланиладиган 5200 млн гектор курg’оqчил ерларнинг 70% дан ортиqи бузилишга учраган. Дунёда чo’лланишга учраган ерлар 23 млн гекторга тенг ва O’збекистондаги суg’орирадиган умумий деhчоqчилик майдонидан бир неча барабар кo’пдир.
Табиий o’рмоqлар, дарахтзорлар майдонини qисqариши. Орол денгизини qуриши, чорва молларини ортиqча o’тлатиш, гидрологик режимларни o’згариши ва бошqа омиллар O’рта Осиёнинг барча республикаларида чo’лланиш жараёнларини кучайишига олиб келди. Бу жараён O’збекистон, Qозоg’истон ва Туркманистонда энг кучли сезилмоqда.
Чo’лланишга боg’лин омиллар тури, кo’риниши билан фарqланади ва баhоланади.
Чo’лланишга олиб келадиган табиий омилларга иqлим, гидрология o’згаришлари рельеф, табиий офатлар, мисол бo’лади.
Атропаген (инсоний) омилларга-суg’ориладиган дехqончиликдаги чекланишлар, яйловлардан нотo’g’ри фойдаланиш, хаддин ортиq o’тлатиш дарслар оqимини бошqарилиши ва сув омборларининг qурилишида камчиликлар,фойдали qазилмаларни qазиб олиш, турли иншоатлар qурилиши, o’рмонни режасиз кесиш, qизqартириш мисолдир.
O’збекистонда чo’лланиш асосан инсон фаолияти омиллари билан боg’лиq. Табиий шароитларнинг ва ресурслардан фойдаланишнинг турли-туманлиги чo’лланишнинг бир неча турларини юз беришга сабаб бo’лмоqда.
БМТ нинг “Чo’лланишга qарши кураш” Халqаро Конвенциясига кo’ра ерларни бузилишини кo’риб чиqилади. Суg’одиладиган деhqончиликни ривожланиши чекловчи сабаблардан бири-тупроqни шo’рланишидир. Тупроqларни шo’рланиш жараёнлари сунъий ва табиий маhсулдорликни кескин чеклайди, организмлар тури, таркибини, эносистемалар био хилма-хиллигини камайтиради, худудни келажакда чo’лланишига сабаб бo’лади.
O’збекистонда суg’ориладиган деhqончиликни чодал ривожланиши (1955-1990), янги ерларни (1млн. га) o’злаштирилиши сув ресурслари харажатини кo’пайтирди, шo’рланган ер майдонларини кo’пайишига олиб келди. (2 млн га)
Сувни, оралденгизи саg’лини саqлаш, ерларни режасиз o’злаштириш оqибатларини бартараф qилиш учун O’збекистонда 1991 йилда бошлаб янги ерларни o’злаштиришни тo’хтатилди. Тупроqлар унумдорлигига таъсир этувчи шамол ва сув эрозиясига (дефляция) эътибор берилмоqда. O’збекистонда 0,3 млн га ерлар сув таъсиридаги эразияга учраган. Суg’ориладиган экинлар экиш учн технологияга риоя qилмасдан 40 минг гекторга яqин qия ерлар o’злаштирилган Фарg’она Андижон Тошкент вилоятларида, тоg’ олди худудларига сув эрозияси жодаллашуви кузатилмоqда. Суg’ориладиган дехqончилик ерларини оммавий o’злаштириш, яйловлардан режасиз фойдаланиш тупроqqи ориqлашиба олиб келди. Тупроq таркибидаги тумус миqдор 30-40% га камайди. Кам тумусли тупроqлар суg’ориладиган майдонларнинг 40% ни ташкил этади.
Инсонни таъсири, qурg’оqчилик, буg’ланиш ва бошqа сабаблар натижасида o’симлик qопламининг бузилиши, махсулдорликни камайиши, o’симликларни фаолигини камайиши сезилмоqда.
O’збекистонда 22 млн га яйловлардан 6 млн га шамол (дефляция), 3 млн гектори сув таъсиридаги эрозияга учраган. Натижада яйловларни маhсулдорлиги, тo’йимлилига камайиши, моллар емайдиган o’тларни кo’пайиши, турлар хилма-хиллигини ва яйловлар барqорарлигини йo’qолиш, турлар сонини камайиши, o’тланишга яроqсиз бo’ш жойларни купайишши содир булмоqда сув-туз балансини o’зига хос бошqарадиган, тупроqни мустахнамлайдиган, хайвонат оламини яшаш жойи бo’лган сохил бo’ни o’рмонлар (тo’qайлар) O’збекистонда кo’п зарар кo’рди. Органик o’g’итларни камлиги сабабли, qишлоq хo’жалигини ривожланишида, махсулот етиштиришда миqорол o’g’итлар, пестицидлар кенг кo’планди. Натижада тупроqни мураккаб экологик тизими o’згарди.
Кимёвий препиратларнинг самарадорлик коэффициенти пастлиги сабабли (30-50%) фосфор, калий, азотли o’g’итлар o’симликлар томонидан o’злаштирилмоqди. Тупроqдан ювилиб ер усти ва ер ости сувларини тузлар, заhарли химикатлар, оg’ир металлар ва бошqа хавфли моддалар билан ифлосланиши содир бo’лди. Пахтани йиg’иштириб олгандан сo’нг тупроqда магний хлориднинг ортиqча миqдори кo’затилмоqда.
Оg’ир металларнинг юqори миqдорлари одатда Тошкент, Олмалиq, Бекабод, Чирчиq каби саноат ривожланган шаhарлар атрофидаги тупроqларда кузатилмоqда.
1983 йилдан ДДТ ни кo’лланилиши таqиqланган, лекин кузатишлар натижасида тупроqнинг ДДТ билан ифлосланиш даражаси o’згармади.
Далапон ноторан, трефлан каби гербицидлар билан тупроqни ифлосланиши камроq кo’затилган.
Сo’нгги йилларда o’тиш даврининг маълум иqтисодий qийинчиликлари ва кимёвий воситалар баhосининг баландлига сабабли пестицидларнинг кo’лланилиши кескин камайди.
Шу билан бирга энг заhарли препаратларнинг кo’лланилиши 2 марта, гербицидларнинг qo’лланилиши 2,6 марта, дефолиантларнинг кo’лланилиши 1,4 марта камайди.
Захарлилиги юqори фосфорганик пестицидларнинг кo’лланилиши 10 мартага камайди. Инсон учун заhарлигига кам ва юqори биолагик фаоликка эга пиретроид бирикмалар-карате, занитол, децис, цимбуш, буледок каби препаратлар кенг кo’лланилмоqда.
O’збекистон Республикаси qишлоq хo’жалигида qo’лланиш учун рo’хат этилган зараридландалар, o’симликлар касалликлари ва бегона воситалари, дефолиантлар ва o’сишни тезлаштирувчи препаратлар рo’йхатига 161 препарат киритилган бo’либ, улардан 15 таси O’збекистонда ишлаб чиqилади, 106 таси четдан (импорт) олинади.
ГХЦГ, тиодан, севин каби заhарли ва персистент препаратлар кo’лланилмаяпти O’збекистон Республикаси Ер кодекси (qонуни) 14 бo’лим ва 91 моддадан иборат. Ер кодекси кo’п бана масалаларни аниqлантиради, улар орасида ерларни муhофаза qилиш, ерлардан фойдаланиш ва мухафоза qилишни, назорат, давлат ер кадастри, ер тузилиши, ер хаqидаги келишмовчиликларни hал этиш ва маъсулият масалалари алоhида o’рин тутади.
Ер давлат мулки хисобланади. Чo’лланишга qарши кураш hаракатлари миллий режаси ишлаб чиqилган. Шунга асосан бузилган ерларни тиклаш, ерларни шo’рланишини камайтириш, бузилган ерлар унумдорлигини тиклаш, ориqланган тупроqлар унумдорлигини тиклаш, бузилган яйловларни тиклаш, o’рмонларни qайта тиклаш, техногек ландшафтларни qайта тиклаш тадбирларини амалга ошириш ерни мухофазалашда ва улардан самарали фойдаланишда мухим вазифадир.
Бузилган ерларни qайта тиклаш учун, дам олиш жойларини барпо этиш, qишлоq хo’жалик майдонлари (яйлов, боg’лар узумзорлар) яратиш, бузилган ерларни (биологик, техникавий) консервациялаш, дарахтзорлар ва o’рмонлар барпо qилиш, техногек рельеф чукурликларида сув хавзаларини яратиш, балиqчиликни амалга ошириш асосий йo’налиш hисобланади.
Тупроqлар ва o’симликлар hолат ва ифлосланишини кузатиш (мониторинг) республиканинг асосий qишлоq хo’жалик туманларида ва саноати ривожланган шаhарлар атрофида, вилоят марказларида амалга оширилади ва уларнинг hолати баhоланади.
O’збекистон Республикасининг атрар имконияти жуда катта. Етиштирилаётган озиq-овqат махсулотларининг 98% дан кo’пи суg’ориладиган ерлардан олинади.
Суg’ориладиган ерлардан бошqа маqсадларда фойдаланилмоqда. Суg’ориладиган ерларни (40%) унумдорлиги пай, иккинчи шo’рланиш, касалланиш сезилмоqда.
Суg’ориладиган ерларни экологик муhофаза qилиш учун qуйидаги тадбирларни амалга ошириш зарур бo’лади.

  1. Сувдан оqилона фойдаланиш ва унинг тозалигини таъминлаш.

  2. Ерларни сув ва шамол эрозиясидан саqлаш, дарахтлар билан ифоталаш qоидаларига амал qилиш.

  3. Тупроq унумдорлигини оширишга эътибор бериш

  4. Ерларнинг биологик hолатини саqлаш кимёвий моддалар таъсиридан саqлаш, нормада фойдаланиш.

  5. Ерларни атмосферага чиqарилаётган газ ва чиqиндилардан саqлаш.

  6. Ерларни суg’ориш qоидаларига эътибор бериш, сакитария qоидаларига qаттиq риоя qилиш

  7. Ерларда турли батqоqликлар, кo’ллар, сув йиg’илишлари, qатqалоqлар hосил бo’лиши олдини олиш

  8. Ерлардан хар бир вилоят ёки жойлар географик иqлимий хусусиятини hисобга олиб фойдаланиш.

  9. Ерларнинг физикавий хоссасига (унинг hарорати, зичлиги, ички qисмидаги босимилар эътибор бериш.

  10. Ерларни hосилдорлигини камайтирадиган o’тлар босишидан саqлаш ва бошкалар

Суg’ориладиган ерлар табиат тo’заллагини, бойлик манбасини вужудга келтирадиган беqиёс даражадаги танбадир. Ушбу манба hолати ер, сув, хаво ва бошqа табиат бойликларидан тo’g’ри фойдаланиш билан чамбарчас боg’ланган.
Суg’ориладиган ерлардан оqилона унумли фойдаланиш экологик муhофаза qилишга O’збекистонни келажагини янада барqарорлаштиришга ёрдам беради.

Download 493 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   12




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish