Тошкент кимё – технология институти

LIST VA HAR XIL PROFILGA EGA BO‘LGAN
BUYUMLARNI OLISH TEXNOLOGIYASI 
 
Muayyan uzunlikka va shu uzunlik bo‘ylab o‘zgarmas ko‘ndalang kesimga ega bo‘lgan buyumlar (uzunasiga o‘lchanadigan) qatoriga listlar, har xil 
profilga ega bo‘lgan buyumlar kiradi. Listlar ko‘pincha ABS plastikidan va PVX kompozitsiyasidan olinadi. 
Har xil profilga (rom uchun plintuslar) ega bo‘lgan buyumlar qattiq PVX kompozitsiyasidan 
tayyorlanadi. Bu buyumlarni olishda ekstruziyalash usuli keng qo‘llaniladi. Bunda suyuqlantirilgan 
polimer ekstruderning bosh qismidagi yassi (yoki profil shaklidagi) tirqishdan siqib chiqariladi, unda 
buyumning qalinligi (list misolida) shu tirqishning qalinligi bilan belgilanadi. CHiqayotgan 
suyuqlanma maxsus uskunalar orqali tortib olinadi va silliq vallar orqali o‘tkazilib, uning qalinligi 
to‘g'rilanadi va sovutiladi. SHu jarayonda orientatsiya protsessi ham ketadi. 
Uzunligi o‘lchanadigan polimer buyumlar yuqori fizik-mexanikaviy (asosan orientatsiya 
protsessi tufayli), dekorativ-badiiy hossalari jihatdan estetik va boshqa xususiyatlari bilan boshqa 
materiallarga taqqoslanganda buning afzalligini ko‘rish mumkin. 
List olishda chervyaki uzunrok bo‘lgan ekstruderlar ishlatiladi (L:D=25:35). Bunga sabab 
termoplastlarni yuqori qovushqoqlik markalari ishlatilishidir (PTR - 0,2-0,5 g/10min). Bunaqangi 
termoplastlardan list olishda (qalinligi 0,8-2 mm) ekstruderni qolipi (formuyushiy instrument) katta 
qarshilik ko‘rsatadi va natijada ekstruderning unumdorligi kamayib ketishi mumkin. Unumdorligini 
oshirish uchun jarayon biroz yuqori haroratda va siljish deformatsiyasini (sdvigovaya deformatsiya) 
intensivlash tufayli erishish mumkin, undan tashqari sifatli list olish uchun suyuqlanmaning 
gomogenlash darajasi ancha yuqori bo‘lishi kerak. 
List olishda texnologik parametrlarga quyidagilar kiradi: 
−
ekstruder silindrining zonalar bo‘yicha harorati; 
−
forma hosil qiluvchi kallakning harorati; 
−
sovutkich vallarning harorati; 
−
suyuqlanmaning kallakdagi bosimi. 
Masalan, PE-NP list olishda 
zona 1—140
o
S 
zona 2—160
o
S 
zona 3—175
o
S 
zona 4—200
o
S 
Kallak harorati - 210
o
S 
Kallakdagi suyuqlanish bosimi 5-12 MPa. 
Ekstruziyalashda haroratni iloji boricha yuqori ushlashga harakat qilinadi,chunki oquvchanlik 
yaxshilanadi va krisstal strukturalar hosil bo‘lishi yo‘qotiladi. Lekin yuqori haroratda polimer 
destruksiyaga uchrashi mumkin, shuning uchun PE list olishda maksimum harorat 240—250
o
S dan 
oshmasligi kerak. Polipropienni qayta ishlashda bu harorat 270—280
o
S ni tashkil etadi. Polistiroldan 
list olinaetganda esa harorat 165—175
o
S bo‘ladi. 
Sifatli listlar olishda sovutkich vallar yuzasining harorati va sovutkich vallar bilan kallak 
oralig'i muhim rol o‘ynaydi. YUpqa list olish uchun vallar yuzasi 20—25
o
S bo‘lishi kerak. Kallak 
bilan sovutkich vallar oralig'i listni tiniq bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi. Agar masofa yaqin bo‘lsa, 
tinikligi oshadi, lekin listning mustahkamligi kamayadi (menimcha orientatsiya yomonlashishi 
sababli). 

---

64 
Boshqa parametrlardan listning sifatiga ta’sir qiluvchi — ekstruziyalash tezligi (bu shnekning 
aylanish chastotasi bilan belgilanadi), list polotnasining qabul qilib oluvchi vallar va tortuvchi 
mexanizmlar tezligidir. 
Ekstruziyalashning yuqori tezligi list qalinliklarini bir xil bo‘lmasligiga va silliqligi (glyansa) 
yomonlashishiga olib keladi. 
List olish texnologik sxemasi quyidagi rasmda keltirilgan. Unda asosiy agregat ekstruder, 
tirkichli kallak, valli agregat, kalandr va boshqalar. 
Ekstruziyadan chiqayotgan suyuqlanma aniq o‘lchamga ega bo‘lgan tirkishdan chiqib, 
qalinligi bo‘yicha kalibrlanib, silliqlik beriladi. Bu vazifani kalandr bajaradi. Keyin sovutilib (asosan 
havo vositasida), ma’lum o‘lchamlarga kirqiladi. CHekka kismi maydalanib, qaytadan ishlatiladi. 
Texnologik parametrlari plyonka, truba olishdagidek.